Ο Μάιος και η Πρωτομαγιά στη νεοελληνική ποίηση

Στη νεοελληνική ποίηση πάμπολλες είναι οι αναφορές στο μήνα Μάιο και την Πρωτομαγιά. Στους παλαιότερους ποιητές η προσέγγιση γίνεται μέσα από πλούσια εικονοποιία: Ο Μάιος είναι ο μήνας που η φύση είναι ωραιότερη, γεμάτη όμορφα και μυρωδάτα λουλούδια, νερά και πρασινάδες.

Την Πρωτομαγιά, όπως φαίνεται και από το ομώνυμο ποίημα του Διονύσιου Σολωμού, όλοι ανεξαρτήτως ηλικίας κρατάνε άνθη και γιορτάζουν τον ερχομό της άνοιξης και της νιότης με γέλια και τραγούδια, ενισχύοντας τον πανάρχαιο δεσμό του ανθρώπου με τη φύση. Οι ποιητές της Νέας Αθηναϊκής Σχολής συνεχίζουν αυτή την εξύμνηση της ομορφιάς της φύσης και με πλούσια εκφραστικά μέσα αποδίδουν τη ζωντάνια και την ποικιλομορφία της. Ο Ιωάννης Πολέμης γράφει: «Λουλούδια ας διαλέξουμε και ρόδα και κρίνα κι ελάτε να πλέξουμε στεφάνια με κείνα στο Μάη που σήμερα προβάλλει στη γη» ενώ ο Κωστής Παλαμάς στο ποίημά του με τίτλο Μάιος δίνει ανθρώπινη υπόσταση στο μήνα, παρουσιάζοντάς τον ως χαροκόπο λεβέντη, μα άμυαλο καθώς σκορπά τους θησαυρούς που κληρονομεί από τον Απρίλιο, ενώ το στεφάνι του Μαγιού καμωμένο από ποικίλα άνθη συγκρίνεται με το «στεφάνι» της αθωότητας, ολόλευκο και μοσχομυριστό. Στην ποιητική του συλλογή Ασάλευτη Ζωή ο Παλαμάς σημειώνει: «Κι ο Μάης με τον Έρωτα τον ψυχοκυνηγάρη είναι ηλιογέννητο ζευγάρι…», ενώ στη Φλογέρα του βασιλιά ο Μάης, λάγνος βασιλιάς, ερωτευμένος με το Φεγγάρι πλέκει μαζί του αγάπες αχόρταγες, μεθυσμένες, παρασύροντας και τους ίδιους τους ανθρώπους.

Ο πεζογράφος Κωνσταντίνος Χατζόπουλος, δημοσιεύοντας τα ποιήματά του με το ψευδώνυμο Πέτρος Βασιλικός γράφει για την Πρωτομαγιά: «Έλα στο κεφάλι το ξανθό, να σου βάλω τ’ όμορφο στεφάνι, από τα υστερνά είναι του Απριλίου κι απ’ τα πρώτα λούλουδα του Μάη. Κι έτσι με τα ρόδα στα μαλλιά, κι έτσι στα ολόλευκα ντυμένη, να θαρρώ πως σφίγγω αναστημένη την Πρωτομαγιά στην αγκαλιά!».

Το πέρασμα στον 20ό αιώνα σηματοδοτεί μια αλλαγή περιεχομένου στην ποίηση και ο Μάης αποκτά άλλο νόημα, περισσότερο συμβολικό. Η φύση παίζει δευτερεύοντα ρόλο καθώς μεγαλύτερη σημασία αποκτά ο μήνας και η ιστορική διάσταση της εργατικής Πρωτομαγιάς. Το Μάιο του 1936, με αφορμή τις μεγάλες απεργίες των καπνεργατών στη Θεσσαλονίκη, όπου μετά τη συμπλοκή απεργών - αστυνομικών, μια μάνα θρηνεί το νεκρό παιδί της στέκεται αφορμή για να γράψει ο Γιάννης Ρίτσος ένα από τα σπουδαιότερα ποιήματά του τον Επιτάφιο, ο οποίος μελοποιήθηκε από τον Μίκη Θεοδωράκη και τραγουδήθηκε εξαιρετικά από τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, κάνοντας το Μέρα Μαγιού μου μίσεψες ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα ποιήματα του Ρίτσου.

Ένα άλλο ιστορικό γεγονός της νεότερης ελληνικής ιστορίας συγκλονίζει και εμπνέει τον Κώστα Βάρναλη, ο οποίος στο ποίημά του Πρωτομαγιά 1944 αναφέρεται στην εκτέλεση 200 παλικαριών στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής από τους Γερμανούς, την 1η Μαΐου του 1944: «Είτανε πρώτη του Μαγιού, φως όλα μέσα κ’ έξω (έξω τα χρυσολούλουδα και μέσα η καλωσύνη) που αράδειασε πα στο σοβά, πιστάγκωνα δεμένους και θέρισε με μπαταριές οχτρός ελληνομάχος, όχι έναν, όχι δυο και τρεις, διακόσια παληκάρια. […] Απ’ τα ιερά τους κόκαλα, πρώτη του Μάη και πάλι, θα ξεπηδήσει ο καθαρμός κ’ η λεφτεριά του ανθρώπου». Οι ποιητές τώρα δίνουν μια νέα διάσταση στο ποιητικό σημαινόμενο. Η Πρωτομαγιά γίνεται αφετηρία κοινωνικών διεκδικήσεων. Ο Άρης Αλεξάνδρου, στην πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο Ακόμη τούτη η άνοιξη, τον Απρίλη του 1946, έχοντας διωχθεί και εξοριστεί για τις πολιτικές του πεποιθήσεις συμπεριλαμβάνει το ποίημα Πρωτομαγιά, νοσταλγώντας όπως ο ίδιος γράφει «το περσινό καλοκαίρι, ένα τόσο δα ουράνιο τόξο, ένα λουλουδένιο δαχτυλίδι και μια υπόσχεση ελπίδας».

Ο Νίκος Γκάτσος στο ποίημά του Παράξενη Πρωτομαγιά, που μελοποιήθηκε από τον Μάνο Χατζηδάκη και τραγουδήθηκε από το Μανώλη Μητσιά και τη Δήμητρα Γαλάνη, γράφει: «Παράξενη Πρωτομαγιά, μ’ αγκάθια πλέκουν σήμερα στεφάνια, ήρθ’ ο καιρός του «έχε γεια», τι να την κάνεις πια την περηφάνια, Πρωτομαγιά με το σουγιά, χαράξαν το φεγγίτη και μια βραδιά σαν τα θεριά σε πήραν απ’ το σπίτι. Κι ένα πρωί σε μια γωνιά στην Κοκκινιά είδα το μπόγια να περνά και το φονιά γύρευα χρόνια μες στον κόσμο να τον βρω μα περπατούσε με το χάρο στο πλευρό».

Ο υπερρεαλιστής Οδυσσέας Ελύτης, στην ποιητική συλλογή Ημερολόγιο ενός αθέατου Απριλίου, το 1984, το οποίο έχει τη μορφή ημερολογίου, γράφει για την Παρασκευή 1η Μαΐου: «Πιάνω την άνοιξη με προσοχή και την ανοίγω» και μέσω της λατρευτικής σχέσης του με τη φύση, με λυρικές περιγραφές ως εξωτερικός παρατηρητής βλέπει όλες τις ομορφιές και τα ζωντανά πλάσματά της έτοιμα να πάνε στο χορό των μεταμφιεσμένων του Άδη, δίνοντάς μας παράλληλα και την αίσθηση της προσπάθειας για μια βαθιά, ενδόμυχη αναζήτηση.

Ο Μάιος, με την Πρωτομαγιά συνδυάζει στην ποίηση τον οργασμό της φύσης που με τις πλούσιες ομορφιές της μας καλεί στον εορτασμό της Πρωτομαγιάς αλλά και την αγωνιστικότητα των ανθρώπων που διεκδίκησαν και διεκδικούν ένα καλύτερο αύριο.