Ο Διγενής και τα έπη του

Ο Διγενής Ακρίτας θεωρείται το σημαντικότερο έπος της λαϊκής ακριτικής λεγόμενης ποίησης. Το έπος είναι ένα έμμετρο λογοτεχνικό έργο με εκατοντάδες ή και χιλιάδες στίχους, με ιστορικό, ηρωικό και μυθολογικό περιεχόμενο, καθώς και με περίτεχνα καλολογικά στοιχεία. Τα έπη και ειδικά τα ακριτικά, ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή στις λαϊκές μάζες. Ακρίτας είναι ο φύλακας των συνόρων και πιο συγκεκριμένα, των συνόρων της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Διγενής είναι αυτός που κατάγεται από δύο γένη.

Συγκεκριμένα, ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, καταγόταν από μάνα Βυζαντινή (Ελληνίδα δηλαδή κατά τα δεδομένα της εποχής) και ο πατέρας του ήταν Σύριος. Κόρη Βυζαντινού στρατηγού η μάνα του, εμίρης της Συρίας ο πατέρας του. Το έμμετρο ποίημα (σε δεκάδες παραλλαγές) που εξιστορεί την ζωή, τα κατορθώματα και τον θάνατο του γιου τους Βασιλείου και είναι γνωστό ως «το έπος του Διγενή Ακρίτα» είναι το παλαιότερο γραπτό λογοτεχνικό μνημείο της λαϊκής ελληνικής μεσαιωνικής γλώσσας.

Ο Διγενής δεν ήταν υπαρκτό ιστορικό πρόσωπο. Όλοι οι μελετητές συμφωνούν ότι το έπος του αποτελεί την σύνθεση εκατοντάδων ακριτικών λαϊκών ποιημάτων που υπήρχαν σε όλη την βυζαντινή αυτοκρατορία, τα οποία δόξαζαν την δράση αυτών που είχαν τάξει την ζωή τους στην φύλαξη των συνόρων από αλλοεθνείς και κυρίως αλλόθρησκους. Ο 10ος ως 12ος αιώνας άλλωστε, που υπολογίζεται ότι αυτές οι προφορικές διηγήσεις διέπρεψαν και εν τέλει συγκεντρώθηκαν σε γραπτό λόγο, ήταν εποχή ανόδου του Ισλάμ και επιθέσεων των μουσουλμάνων εναντίον του Βυζαντίου. Η διάδοση των άθλων του Διγενή, ως εκπροσώπου των ηρωικών ακριτών της αυτοκρατορίας, δημιούργησε εκατοντάδες παραλλαγές του, ανάλογα με τις περιοχές που αφορούσε η διήγηση.

Στην Κρήτη και στην Κύπρο ο Διγενής ήταν ένας υπεράνθρωπος που πατούσε στη γη κι έπιανε τον ουρανό, στον Πόντο πάλι ήταν ένας εντελώς γήινος γεωργός που όταν έπιανε τα όπλα γινόταν φοβερός πολεμιστής. Εξάλλου, ο Νίκος Πολίτης που συγκέντρωσε το σύνολο της λαϊκής μας παράδοσης, συνέλεξε 72 παραλλαγές του θανάτου του Διγενή. Για να κατανοήσουμε πόσο μπερδεμένα είναι τα πράγματα, η περίφημη μάχη του Διγενή με τον Χάρο δεν υπάρχει σε κανένα από τα έπη, αναφέρεται όμως κατά κόρον σε άλλα ακριτικά τραγούδια.

Από το 1870 ως το 1880, βρέθηκαν εδώ κι εκεί έξι χειρόγραφα έπη του Διγενή, με έξι παραλλαγές του: Το χειρόγραφο της Τραπεζούντας, που βρέθηκε στην Παναγία τη Σουμελά στον Πόντο με 3.182 στίχους, του Εσκοριάλ της Μαδρίτης με 1867 στίχους (αυτό εικάζεται ότι μεταφέρθηκε εκεί από την Κρήτη), της Κρυπτοφέρης που βρέθηκε στο ομώνυμο ελληνικό μοναστήρι της Ιταλίας με 3.709 στίχους, το χειρόγραφο Άνδρου-Αθηνών που βρέθηκε στην Εθνική βιβλιοθήκη με 4.778 στίχους, της Οξφόρδης που είναι μια διασκευή του 1670 και της Άνδρου που είναι πεζό. Η δημοσίευση όλων αυτών των παραλλαγών παγίωσε την άποψη για έπος που ήταν σύνθεση πολλών ακριτικών ασμάτων (ο Πολίτης έχει καταγράψει σχεδόν 1400) αλλά ανέδειξε και τις διαφορές που ενσωματώθηκαν ανάλογα με τον τόπο και την εποχή.

Σύμφωνα με τα κοινά στοιχεία όλων των παραλλαγών, ο Διγενής κλέβει την Ευδοκία από τον στρατηγό πατέρα της, σκοτώνει αυτούς που ξαμόλησε πίσω του ο πεθερός του και πάει «εις τας άκρας», στα σύνορα δηλαδή. Εκεί πολεμά ληστές, αμαζόνες, άγρια θηρία και κάθε έναν που απειλούσε την επικράτεια, ώσπου γίνεται διάσημος στα πέρατα της οικουμένης. Πέθανε νέος σ’ έναν πύργο που έφτιαξε στις όχθες του Ευφράτη. Τα έπη περιγράφουν και κάποιες ερωτικές απιστίες του Διγενή, μία από τις οποίες ήταν με την φοβερή αμαζόνα Μαξιμώ. Πρώτα τη νίκησε σε μονομαχία κι έπειτα την… αγάπησε. Η πιο θρησκόληπτη μάλιστα από τις παραλλαγές, εμφανίζει τον Διγενή να έχει πολλές τύψεις που απάτησε την γυναίκα με τη Μαξιμώ, οπότε για να εξιλεωθεί αποκεφαλίζει την αμαζόνα και γυρίζει σπίτι του.

15 Αυγούστου 1940: Ο τορπιλισμός της «Έλλης» στην Τήνο

Τον Αύγουστο του 1940 ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος κόντευε να συμπληρώσει ένα χρόνο. Η Ελλάδα, την οποία κυβερνούσε δικτατορικά ο Ιωάννης Μεταξάς, μπορεί να τηρούσε ουδέτερη στάση, αλλά ήταν εμφανές ότι βρισκόταν στο πλευρό της Αγγλίας, που εκείνη την περίοδο δοκιμαζόταν σοβαρά από τις αεροπορικές επιθέσεις της «Λουφτβάφε». Η φασιστική Ιταλία, σύμμαχος της ναζιστικής Γερμανίας, με τον ισχυρό στόλο της διεκδικούσε την πρωτοκαθεδρία στις θάλασσες της Μεσογείου από τη Μεγάλη Βρετανία.

Η διαταγή για τον τορπιλισμό της «Έλλης», ενός ελαφρού καταδρομικού πλοίου («ευδρόμου» με την ορολογία του μεσοπολέμου), δόθηκε από την ιταλό διοικητή των Δωδεκανήσων Τσέζαρε Μαρία Ντε Βέκι, ηγετικό στέλεχος του Φασιστικού Κόμματος της Ιταλίας και πρέπει να ήταν σε γνώση του Ιταλού δικτάτορα Μπενίτο Μουσολίνι. Το ιταλικό υποβρύχιο «Ντελφίνο» με διοικητή τον υποπλοίαρχο Τζουζέπε Αϊκάρντι ξεκίνησε από τη ναυτική βάση στο Παρθένι της Λέρου το βράδυ της 14ης Αυγούστου, με αποστολή να πλήξει εχθρικά πλοία στην Τήνο, τη Σύρο και στη συνέχεια να αποκλείσει τη Διώρυγα της Κορίνθου.

Τις πρωινές ώρες της 15ης Αυγούστου το ιταλικό υποβρύχιο βρέθηκε έξω από το λιμάνι της Τήνου «εν καταδύσει», με σκοπό να τορπιλίσει τα επιβατικά πλοία «Έλση» και «Έσπερος», που μετέφεραν προσκυνητές, αλλά οι Ιταλοί τα θεωρούσαν οπλιταγωγά και συνεπώς εχθρικά. Από το περισκόπιο ο Αϊκάρντι είδε να καταφθάνει στο λιμάνι ένα πολεμικό και δεν άφησε την ευκαιρία να πάει χαμένη, όπως δήλωσε μετά τον πόλεμο. Επρόκειτο για το καταδρομικό «Έλλη», που κατέπλεε στην Τήνο για τις εορταστικές εκδηλώσεις της Μεγαλόχαρης.

Στις 8.25 π.μ., λίγη ώρα πριν από τη λιτάνευση της εικόνας της Παναγίας κι ενώ στην παραλία υπήρχε πολύς κόσμος, το «Ντελφίνο» έπληξε με τρεις τορπίλες το ελληνικό πολεμικό πλοίο. Η μία μόνο τορπίλη βρήκε στόχο, αλλά έπληξε καίρια το ελληνικό πλοίο στο μηχανοστάσιο και τις δεξαμενές πετρελαίου. Μία ώρα αργότερα, το «Έλλη» βυθίστηκε, παρά τις προσπάθειες του πληρώματος να το κρατήσουν στον αφρό. Οι άλλες δύο τορπίλες αστόχησαν και εξερράγησαν στην προκυμαία. Από την επίθεση του «Ντελφίνο» σκοτώθηκαν ένας υπαξιωματικός και οκτώ ναύτες του «Έλλη», ενώ οι τραυματίες ανήλθαν στους 24. Μία γυναίκα, που βρισκόταν στην παραλία, πέθανε από καρδιακή προσβολή μετά την έκρηξη της δεύτερη τορπίλης στην προκυμαία.

 Μετά την εκτέλεση της αποστολής του, το «Ντελφίνο» απομακρύνθηκε χωρίς να γίνει γνωστή η ταυτότητά του. Μετά από λίγες ώρες κατέπλευσε στη Σύρο, αλλά αναχώρησε αμέσως άπρακτο, καθώς δεν υπήρχε κανένα πλοίο στο λιμάνι του νησιού. Το «Ντελφίνο» επέστρεψε εσπευσμένως στη Λέρο με διαταγή των ιταλικών αρχών, ακυρώνοντας την αποστολή του στην Κόρινθο. Η επιχείρηση δεν φαίνεται να ήταν σε γνώση των πολιτικών αρχών της Ρώμης (πλην ίσως του Μουσολίνι). Ο υπουργός Εξωτερικών, Γκαλεάτσο Τσιάνο, έγραψε στα απομνημονεύματά του ότι η βύθιση του ελληνικού πλοίου οφείλεται στη θρασύτητα του Ντε Βέκι.

Η έρευνα που διενήργησαν δύτες του Πολεμικού Ναυτικού, έδειξε ότι οι τορπίλες ήταν ιταλικές και επομένως η επίθεση έγινε από ιταλικό υποβρύχιο. Η κυβέρνηση Μεταξά τήρησε απόλυτα μυστικό το πόρισμα της έρευνας, για να μην προκαλέσει την Ιταλία και διαταράξει την ουδετερότητα της Ελλάδας. Τελικά, δημοσιοποιήθηκε στις 30 Οκτωβρίου 1940, δύο ημέρες μετά την ιταλική επίθεση εναντίον της Ελλάδας. Παρά ταύτα, από την πρώτη στιγμή η ελληνική κοινή γνώμη δεν είχε καμία αμφιβολία για την εθνικότητα του υποβρυχίου.

Το 1950, στο πλαίσιο των πολεμικών επανορθώσεων, η Ιταλία παραχώρησε στην Ελλάδα το ελαφρύ καταδρομικό «Ευγένιος της Σαβοίας» (Eugenio Di Savoia), το οποίο μετονομάστηκε σε «Έλλη» τον Ιούνιο του 1951 και ύψωσε την ελληνική σημαία. Στα μέσα της δεκαετίας του ’50 το ναυάγιο του «Έλλη» ανελκύστηκε τμηματικά και πουλήθηκε για παλιοσίδερα (σκραπ). Το 1985 Έλληνες δύτες ανακάλυψαν στο βυθό της Τήνου τα απομεινάρια της ιταλικής τορπίλης που βύθισε το «Έλλη». Το εύρημα εκτίθεται στο Ναυτικό Μουσείο Πειραιά.

Δικτατορία 4ης Αυγούστου: Το καθεστώς Μεταξά και ο ρόλος του Παλατιού

Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου είναι μια από τις πιο χαρακτηριστικές στιγμές της ελληνικής πολιτικής ιστορίας την ταραγμένη περίοδο του Μεσοπολέμου, που είχε ως αποτέλεσμα τεράστιες εσωτερικές αναταραχές και αβεβαιότητα, λόγω του Ιωάννη Μεταξά.

Ο διορισμός του από τον βασιλιά προκάλεσε τρομερές αντιδράσεις στη Βουλή ενώ ξέσπασαν διαδηλώσεις και συλλαλητήρια εναντίον του με αποτέλεσμα ο ίδιος να εκμεταλλευτεί την πολιτικοκοινωνική αστάθεια και να καταλύσει την δημοκρατία, με την δικτατορία της 4ης Αυγούστου να είναι γεγονός.

Η ανατροπή:

Το πρωί της 4ης Αυγούστου ο Μεταξάς συγκαλεί έκτακτο Υπουργικό Συμβούλιο, δίνοντας αρχικά την εντύπωση πως αντικείμενό του θα ήταν η αντιμετώπιση της πανεργατικής απεργίας που είχε κηρυχθεί για την επομένη, 5 Αυγούστου.

Εκείνο το Υπουργικό Συμβούλιο έληξε με την υπογραφή δύο διαταγμάτων, που αυθημερόν προωθήθηκαν στο Βασιλιά Γεώργιο και υπογράφηκαν αμέσως για να δημοσιευθούν χωρίς καθυστέρηση στην «Εφημερίδα της Κυβέρνησης». Προέβλεπαν την αναστολή των άρθρων του Συντάγματος για την προστασία των ατομικών ελευθεριών και την κήρυξη δικτατορίας.

Τρία μέλη της κυβέρνησης, ο Γεώργιος Μαντζαβίνος (Υπουργός Οικονομικών), ο Δημήτριος Ελευθεριάδης (Υπουργός Προνοίας) και ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης (Υφυπουργός Οικονομικών), αρνήθηκαν να υπογράψουν τα διατάγματα και παραιτήθηκαν. Τα νέα μέλη της κυβέρνησης ορκίστηκαν στις 5 Αυγούστου.

Τα διατάγματα διάλυσης κομμάτων:

Οι πολιτικές εξελίξεις ήταν ραγδαίες. Εκδόθηκαν τα διατάγματα για τη διάλυση των κομμάτων και οι εφημερίδες δεν κυκλοφόρησαν την επομένη, 5 Αυγούστου. Η πολιτική τάξη, που είχε αιφνιδιαστεί πλήρως, τότε μόνο συνειδητοποίησε ότι είχε συντελεστεί συνταγματική εκτροπή, όταν άρχισαν οι πρώτες συλλήψεις.

Μεταξύ των πρώτων συλληφθέντων ήταν και οι Αλέξανδρος Σβώλος, Δημήτριος Γληνός, Iωάννης Σοφιανόπουλος, Θεμιστοκλής Τσάτσος και Κωνσταντίνος Γαβριηλίδης.

Μετά τον αρχικό αιφνιδιασμό, τα κόμματα αποφάσισαν να αντιδράσουν. Κι ενώ το Κόμμα των Φιλελευθέρων παρέμενε σιωπηλό, ηγέτες των δημοκρατικών κομμάτων (Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Γεώργιος Καφαντάρης, Γεώργιος Παπανδρέου και Aλέξανδρος Μυλωνάς) συσκέφθηκαν το απόγευμα της 5ης Αυγούστου με την τριμελή ηγεσία του Λαϊκού Κόμματος (Ντίνος Τσαλδάρης, Πέτρος Ράλλης και Βασίλειος Σαγιάς).

Αποφάσισαν να επισκεφθούν τον Βασιλιά και να τον θέσουν ενώπιον των ευθυνών του. Πράγματι, την επομένη, 6 Αυγούστου, σε επαφή που είχαν μαζί του διαμαρτυρήθηκαν για τη συγκατάθεσή του στις αντιδημοκρατικές πρωτοβουλίες του Μεταξά.

Ο ρόλος του Παλατιού:

Ο Γεώργιος προσποιήθηκε τον αμέτοχο, προτείνοντας μία απευθείας συνάντηση των πολιτικών ηγετών με τον Μεταξά και ο Καφαντάρης αντέτεινε, λέγοντας ότι η δικτατορία «ιδικόν σας έργον είναι».

Οι αντιδράσεις των πολιτικών ηγετών παρέμειναν αναποτελεσματικές και χωρίς συνέχεια. Το νέο καθεστώς με τις «ευλογίες» του Γεωργίου αποβαίνει όλο και πιο σταθερό. Η ύστατη φωνή διαμαρτυρίας ήλθε στις 24 Αυγούστου, από το δεδηλωμένο βασιλόφρονα και φανατικό αντιβενιζελικό πολιτικό Ιωάννη (Τζον) Θετόκη, που ζούσε την περίοδο αυτή στο εξωτερικό.

Σε επιστολή του προς τον Γεώργιο, αφού ασκεί κριτική για την ευθυγράμμιση του Στέμματος με τον Μεταξά, προτείνει εκλογές με πλειοψηφικό σύστημα και ευρύτατη περιφέρεια, ώστε η Βουλή που θα προέκυπτε να δώσει σταθερή κυβέρνηση.

Όμως, παρά τις όποιες απόψεις κατά του καθεστώτος, που ήταν μεμονωμένες και δεν είχαν τη δύναμη να καθορίσουν την πορεία των πραγμάτων, το κέντρο εξουσίας αισθάνεται πως δεν απειλείται και, αποφεύγοντας κάθε συνεννόηση με τον «παλαιό» πολιτικό κόσμο, συνεχίζει το έργο του.

Η ιδεολογική βάση στην δικτατορία της 4ης Αυγούστου:

Ο δικτάτορας θα συνοψίσει τους ιδεολογικούς προσανατολισμούς του καθεστώτος του στο «Ημερολόγιό» του: «Η Ελλάς έγινε από τις 4ης Αυγούστου Κράτος αντικομμουνιστικό, Κράτος αντικοινοβουλευτικό, Κράτος ολοκληρωτικό. Κράτος με βάσι αγροτική και εργατική, και κατά συνέπεια αντιπλουτοκρατικό. Δεν είχε βέβαια κόμμα ιδιαίτερο να κυβερνά. Αλλά κόμμα ήτανε ο Λαός, εκτός από τους αδιόρθωτους κομμουνιστάς και αντιδραστικούς παλαιοκομματικούς».

Απώτερος στόχος του ήταν ο λεγόμενος «Τρίτος Ελληνικός Πολιτισμός», που θα έφερνε την αναγέννηση της χώρας. Ο πρώτος ήταν της αρχαίας Ελλάδας, ο δεύτερος του Βυζαντίου και ο τρίτος… του Iωάννη Μεταξά.

Αμέσως μετά τη στερέωση της εξουσίας του, ο Μεταξάς εξαπέλυσε άγριους διωγμούς κατά των αντιπάλων του. Οι πολιτικοί αρχηγοί, οι βουλευτές, τα στελέχη του συνδικαλιστικού κινήματος και κάθε δημοκρατικός πολίτης που ήταν αντίθετοι στη δικτατορία υπήρξαν θύματα διώξεων.

Τα νησιά του Αιγαίου, οι φυλακές και τα στρατόπεδα γέμισαν εξόριστους και κρατουμένους. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του διακεκριμένου πολιτικού και πρώην πρωθυπουργού Ανδρέα Μιχαλακόπουλου, που εξορίστηκε στην Πάρο, παρά την επιβαρυμένη κατάσταση της υγείας του, και πέθανε το 1938.

Η κατάσταση στο εσωτερικό της χώρας:

Οι αστυνομικές αρχές και ιδιαίτερα η Ασφάλεια, υπό την καθοδήγηση του υπουργού Δημόσιας Τάξης, Κωνσταντίνου Μανιαδάκη, επιδίδονταν σε άγριο κυνηγητό των αντιπάλων της δικτατορίας. Ο Μανιαδάκης μετέφερε στην οργάνωση των ιδεολογικών, πολιτικών και κατασταλτικών μηχανισμών του «Νέου Κράτους» τις μεθόδους του ναζισμού και του φασισμού.

Ιδιαίτερα και ειδικά διώχθηκαν με πρωτοφανή αγριότητα οι κομουνιστές, οι οποίοι βασανίζονταν με επιστημονική σκληρότητα για να αποκηρύξουν τις ιδέες τους, που είχαν ήδη τεθεί «εκτός νόμου». Το καθεστώς μπορεί να εξάρθρωσε την κομματική οργάνωση του ΚΚΕ, δημιουργώντας παράλληλες κομματικές γραμμές και προκαλώντας σύγχυση σε οπαδούς και στελέχη του, δεν κατόρθωσε όμως να εξαλείψει την κομουνιστική ιδεολογία, όπως φάνηκε τα κατοπινά χρόνια.

Η δικτατορία πασχίζει με μέτρα άμεσης οικονομικής ελάφρυνσης των λαϊκών στρωμάτων (χάρισμα αγροτικών χρεών κ.λπ.) να εξασφαλίσει, τουλάχιστον, την ανοχή τους. Χρησιμοποιώντας ως υπουργό Εργασίας έναν παλιό κομουνιστή, τον Αριστείδη Δημητράτο, παίρνει μέτρα για τη λύση διάφορων προβλημάτων των εργαζομένων: συλλογικές συμβάσεις εργασίας, κοινωνική περίθαλψη και ασφάλιση (ΙΚΑ), υποχρεωτική άδεια, κατώτατα όρια ημερομισθίου με την εφαρμογή του οκταώρου.

Πολλά από τα μέτρα αυτά είχαν ψηφιστεί και είχαν αρχίσει να εφαρμόζονται από τις προηγούμενες δημοκρατικές κυβερνήσεις.

Η προσέγγιση στη νεολαία:

Ο Μεταξάς, όπως και όλοι οι δικτάτορες, προσπάθησε με πάθος να προσεταιριστεί τους νέους. Ίδρυσε την Εθνική Οργάνωση Νέων (ΕΟΝ) και με διάφορους τρόπους -της πειθούς ή της βίας- προσπάθησε να στρατολογήσει σ’ αυτή όλη την ελληνική νεολαία.

Παράλληλα, προχώρησε στη διάλυση του σώματος των Προσκόπων, ως ξενόφερτης οργάνωσης, προκαλώντας την αντίδραση του πρίγκηπα και μετέπειτα βασιλιά Παύλου, που ήταν αρχηγός της.

Η υποχρεωτική ένταξη των νέων στην ΕΟΝ δεν απέδωσε τους καρπούς που ανέμενε ο δικτάτορας. Αντίθετα, η οργάνωση έγινε φυτώριο εγκληματικότητας και ανηθικότητας.

Η δικτατορία εκτέλεσε μία σειρά έργων υποδομής, ενώ έλαβε μέτρα για την πολεμική προετοιμασία της χώρας («Γραμμή Μεταξά») και την αναδιοργάνωση των ένοπλων δυνάμεων. Το έργο αυτό της δικτατορίας ήταν και ο προκαταβολικός λόγος για τον οποίο ο Ελευθέριος Βενιζέλος θεώρησε θετική τη συμμετοχή του Iωάννη Μεταξά στην κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Δεμερτζή.

Η θετική στάση του Μεταξά απέναντι στη Γερμανία είχε οικονομική ανταπόκριση από μέρους της, με αποτέλεσμα την αύξηση του ύψους των εμπορικών ανταλλαγών μεταξύ των δύο χωρών. Παρά τη συγγένειά του με τα καθεστώτα της ναζιστικής Γερμανίας και της φασιστικής Ιταλίας, ο Μεταξάς τοποθετείται από ανάγκη με ρεαλισμό στις διαφαινόμενες εξελίξεις και στον επικείμενο κίνδυνο έκρηξης του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου.

Τήρησε τακτική αποχής από τις εξελίξεις και τις ανακατατάξεις, ενώ αντιμετώπισε με εφεκτικότητα τις προκλήσεις της Ιταλίας. Παράλληλα, βελτίωσε τις σχέσεις της Ελλάδας με τη Γιουγκοσλαβία, τη Βουλγαρία και την Τουρκία.

Η ερμηνεία της δικτατορίας:

Κατά τη διάρκεια της δικτατορικής εξουσίας του, ο Μεταξάς δεν συνάντησε σοβαρή αντίσταση. Ο ελληνικός λαός, αρκετά κουρασμένος από τα πολιτικά γεγονότα της τετραετίας 1932-1936 και απογοητευμένος από την όχι ιδιαίτερα υπεύθυνη στάση και συμπεριφορά των κοινοβουλευτικών ανδρών του τόπου, αντέταξε μόνο παθητική αντίσταση, όταν δεν τηρούσε ευμενή στάση απέναντι στο καθεστώς.

Εξαίρεση αποτέλεσαν μεμονωμένες πράξεις ενεργητικής αντίστασης κατά της δικτατορίας (βενιζελική στάση στην Κρήτη το 1938, παράνομος τύπος, ήπιες λαϊκές κινητοποιήσεις). Επιπλέον, οι πραγματικοί πρωταγωνιστές της εποχής Ελευθέριος Βενιζέλος, Παναγής Τσαλδάρης και Γεώργιος Κονδύλης είχαν εκλείψει και η νέα πολιτική ηγεσία δεν είχε ακόμη αναδειχθεί.

Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου ήταν ένα αυταρχικό καθεστώς με κάποια φασιστικά στοιχεία, που δεν θα οδηγήσουν όμως στη δημιουργία ενός ολοκληρωτικού κράτους.

Παρουσίαζε ορισμένες ιδιοτυπίες που την διαφοροποιούσαν από τα παρόμοια καθεστώτα της τότε Ευρώπης, όπως της φασιστικής Ιταλίας και της ναζιστικής Γερμανίας.

Δεν ήταν στρατιωτική δικτατορία, δεν είχε επιβληθεί από ένα μαζικό κόμμα, όπως στην Ιταλία το 1922 και τη Γερμανία το 1933, ούτε κατόρθωσε να δημιουργήσει ένα τέτοιο κόμμα, ενώ δεν προσπάθησε να καλλιεργήσει εθνικιστικές-επεκτατικές τάσεις, όπως άλλα παρόμοια καθεστώτα στην Ευρώπη.