Φιλολογικές Ψηφίδες

«Παιδεία είναι η δύναμη που καλλιεργεί την ψυχή» (Πλάτων). «Άνθρωπος της Παιδείας είναι εκείνος του οποίου η σκέψη, ο χαρακτήρας, η ευαισθησία έχουν διαμορφωθεί, εκλεπτυνθεί, εμπλουτισθεί από τη γνώση, από την ηθική, την αισθητική και από τα άλλα επιτεύγματα του ανθρώπινου πολιτισμού».

Σάββατο 31 Ιουλίου 2021

Σχεδιάγραμμα της Ιστορίας του Αρχαίου Δράματος

7ος αιώνας π.Χ.

Τέλη 7ου αιώνα: Ο Αρίων στην αυλή του τυράννου της Κορίνθου Περίανδρου συνέθεσε πρώτος διθύραμβο (κύκλιο Χορό 50 ατόμων), του έδωσε λυρική μορφή και αφηγηματικό περιεχόμενο και παρουσίασε τους χορευτές μεταμφιεσμένους σε Σατύρους (δηλαδή με χαρακτηριστικά τράγου), γι’ αυτό και ονομάστηκε «ευρετής του τραγικού τρόπου».

6ος αιώνας π.Χ.

Μέσα 6ου αιώνα: Ο τύραννος Πεισίστρατος καθιέρωσε τα Μεγάλα ή εν άστει Διονύσια προς τιμήν του Διονύσου του Ελευθερέα.

534 π.Χ.: Ο Θέσπις παρουσίασε για πρώτη φορά τραγωδία στα Μεγάλα Διονύσια και πήρε την πρώτη νίκη.

525 π.Χ.: Γέννηση Αισχύλου στην Ελευσίνα.

511/508 π.Χ.: Πρώτη νίκη Φρύνιχου.

508 π.Χ.: Διαγωνισμός σατυρικού δράματος στα Μεγάλα Διονύσια (από τον Πρατίνα).

508/7 π.Χ.: Θέσπιση βραβείου για το διθύραμβο.

502/1 π.Χ.: Εγκαίνια του θεσμού της χορηγίας.

5ος αιώνας π.Χ.

499/496 π.Χ.: Πρώτη συμμετοχή Αισχύλου σε δραματικούς αγώνες.

496 π.Χ.: Γέννηση Σοφοκλή στον Ίππιο Κολωνό της Αθήνας.

494 π.Χ.: Πτώση της Μιλήτου από τους Πέρσες.

493 π.Χ.: Φρύν. Μιλήτου Άλωσις.

492-479 π.Χ.: Περσικοί Πόλεμοι.

490 π.Χ.: Μάχη του Μαραθώνα.

486 π.Χ.: Διαγωνισμός κωμωδίας στα Μεγάλα Διονύσια με νικητή τον Χιωνίδη.

485 π.Χ.: Γέννηση Ευριπίδη στη Σαλαμίνα.

484 π.Χ.: Πρώτη νίκη Αισχύλου.

480 π.Χ.: Μάχη των Θερμοπυλών - Ναυμαχία Σαλαμίνας.

479 π.Χ.: Μάχες των Πλαταιών και της Μυκάλης

476 π.Χ.: Φρύν. Φοίνισσες, πρώτο βραβείο, χορηγός Θεμιστοκλής.

472 π.Χ.: Αισχ. Πέρσαι, πρώτο βραβείο, χορηγός Περικλής.

472/468 π.Χ.: Πρώτο ταξίδι του Αισχύλου στις Συρακούσες στον Ιέρωνα Α΄, δίδαξε τις Αιτναίες και πιθανόν ξανανέβασε τους Πέρσες.

468 π.Χ.: Πρώτη συμμετοχή Σοφοκλή σε δραματικούς αγώνες και νίκη επί του Αισχύλου.

467 π.Χ.: Αισχ. Επτά επί Θήβας, πρώτο βραβείο.

463; π.Χ.: Αισχ. Ικέτιδες (490 π.Χ. παλαιότερη χρονολόγηση με βάση τα 50 μέλη του Χορού).

463/456 π.Χ.: Αισχ. Προμηθεύς Δεσμώτης (αμφιβολίες για την γνησιότητα του έργου).

458 π.Χ.: Αισχ. Ορέστεια (Αγαμέμνων, Χοηφόροι, Ευμενίδες), πρώτο βραβείο.

458/457 π.Χ.: Δεύτερο ταξίδι του Αισχύλου στη Σικελία.

456 π.Χ.: Θάνατος Αισχύλου στη Γέλα της Σικελίας.

455 π.Χ.: Πρώτη συμμετοχή Ευριπίδη σε δραματικούς αγώνες.

450 π.Χ.: Σοφ. Αίας.

449 π.Χ.: Διαγωνισμός τραγικού ηθοποιού στα Μεγάλα Διονύσια.

445 π.Χ.: Γέννηση Αριστοφάνη στην Αθήνα.

442 π.Χ.: Σοφ. Αντιγόνη.

441 π.Χ.: Θέσπιση διαγωνισμού μεταξύ κωμικών ποιητών στα Λήναια.

438 π.Χ.: Σοφ. Τραχίνιαι & Ευρ. Άλκηστις.

431-404 π.Χ.: Πελοποννησιακός Πόλεμος.

431 π.Χ.: Ευρ. Μήδεια.

430 π.Χ. περίπου: Ευρ. Ηρακλείδαι.

430/429 π.Χ.: Σοφ. Οιδίπους Τύραννος.

428 π.Χ.: Ευρ. Ιππόλυτος.

427 π.Χ.: Αριστοφ. Δαιταλείς, δεύτερο βραβείο.

426 π.Χ.: Αριστοφ. Βαβυλώνιοι.

426 ή 424 π.Χ.: Ευρ. Εκάβη.

425 π.Χ.: Ευρ. Ανδρομάχη & Αριστοφ. Αχαρνείς, πρώτο βραβείο.

424 π.Χ.: Ευρ. Ικέτιδες & Αριστοφ. Ιππείς, πρώτο βραβείο.

423 π.Χ.: Αριστοφ. Νεφέλαι, τρίτο βραβείο.

422 π.Χ.: Αριστοφ. Σφήκες, δεύτερο βραβείο.

421 π.Χ.: Αριστοφ. Ειρήνη, δεύτερο βραβείο.

418 ή 417 π.Χ. περίπου: Ευρ. Ίων.

417 π.Χ. περίπου: Ευρ. Ηρακλής.

417 ή ίσως 413 π.Χ.: Ευρ. Ηλέκτρα.

415 π.Χ.: Ευρ. Τρωάδες.

414 π.Χ.: Αριστοφ. Όρνιθες, δεύτερο βραβείο.

413 π.Χ.: Σοφ. Ηλέκτρα.

413/412 π.Χ.: Ευρ. Ιφιγένεια ή εν Ταύροις.

412 π.Χ.: Ευρ. Ελένη.

411 π.Χ.: Αριστοφ. Λυσιστράτη και Θεσμοφοριάζουσαι.

410 π.Χ.: Ευρ. Κύκλωψ (το μοναδικό σατυρικό δράμα του ποιητή που έχει διασωθεί).

409 π.Χ.: Σοφ. Φιλοκτήτης.

409 ή 408 π.Χ.: Ευρ. Φοίνισσαι.

408 π.Χ.: Ευρ. Ορέστης και Ρήσος.

406 π.Χ.: Ευρ. Ιφιγένεια ή εν Αυλίδι (διδάχθηκε μετά το θάνατο του ποιητή) & Βάκχαι (το μοναδικό σωζόμενο δράμα με θέμα διονυσιακό, διδάχθηκε μετά το θάνατο του ποιητή).

406 π.Χ.: Σοφ. Οιδίπους επί Κολωνώ (το τελευταίο έργο διδάχθηκε το 401 π.Χ. από τον ομώνυμο εγγονό του ποιητή).

406 π.Χ.: Θάνατοι Ευριπίδη στην Πέλλα της Μακεδονίας και Σοφοκλή στην Αθήνα.

405 π.Χ.: Αριστοφ. Βάτραχοι, πρώτο βραβείο.

4ος αιώνας π.Χ.

392 π.Χ.: Αριστοφ. Εκκλησιάζουσαι.

388 π.Χ.: Αριστοφ. Πλούτος.

386 π.Χ.: Ψήφισμα επαναλήψεων κλασικών έργων του 5ου αιώνα εκτός συναγωνισμού (το αργότερο το 341 π.Χ. εισάγονται στο κανονικό πρόγραμμα).

385 π.Χ.: Θάνατος Αριστοφάνη στην Αθήνα.

339 π.Χ.: Επιγραφές μαρτυρούν επαναλήψεις αρχαίων κωμωδιών εκτός συναγωνισμού (το αργότερο το 311 π.Χ. εισάγονται στο κανονικό πρόγραμμα).

Μεταξύ 338-326 π.Χ.: Ο Λυκούργος (ρήτορας και πολιτικός της Αθήνας) ζήτησε να αντιγραφεί επίσημα το έργο των τριών τραγικών ποιητών για να διαφυλάξει ακέραιο το έργο τους από διάφορες προσθήκες ή διασκευές που έκαναν στο κείμενο κυρίως οι ηθοποιοί.

Μεταξύ 329-312 π.Χ.: Διαγωνισμός κωμικού ηθοποιού στα Μεγάλα Διονύσια.

315 π.Χ.: Κατάργηση του θεσμού της χορηγίας & διοργάνωση από κρατικό αγωνοθέτη.

Τρίτη 20 Ιουλίου 2021

Όταν νουθετεί η διατύπωση

Ρήσεις από τα βάθη των αιώνων, που γλίστρησαν έξω από τις γραφές και ζουν μεταξύ μας αγέραστες, ως λόγος μιας ανθρωπότητας εν τω γίγνεσθαι και όχι ενός παρελθόντα κόσμου, είναι φράσεις από τα Ευαγγέλια και τα τροπάρια που ψάλλονται τη Μεγαλοβδομάδα - για να ξεκινήσουμε από αυτές λόγω Πάσχα. Αυτούσιες ή παραφθαρμένες, με ίδια ή διαφορετική σημασία, προσθέτουν στον καθημερινό λόγο μια στάλα ευρυμάθειας: «μετά Βαΐων και κλάδων», «η εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή», «οι διυλίζοντες τον κώνωπα, την δε κάμηλον καταπίνοντες», «το πνεύμα πρόθυμον η δε σαρξ ασθενής», «έκαστος εις τα ίδια», «πριν αλέκτορα φωνήσαι», «μετά φανών και λαμπάδων», «μάχαιραν έδωσες, μάχαιραν θα λάβεις», «διά τον φόβον των Ιουδαίων», «παρελθέτω απ’ εμού το ποτήριον τούτο», «από τον Άννα στον Καϊάφα», «συ είπας», «διαρρηγνύω τα ιμάτιά μου», «άρον άρον», «ας όψονται», «νίπτω τας χείρας μου», «επί ξύλου κρεμάμενος», «μνήσθητί μου, Κύριε!», «ήγγικεν η ώρα», «ο γέγραφα, γέγραφα», «ανάστα ο Κύριος», «επί τον τύπον των ήλων», «μη μου άπτου», «ειρήνη ημίν»…

Κάθε εποχή υπόκειται στη φθορά. Όμως ορισμένα σχήματα λόγου, μηνύματα που δραπετεύουν από τις αράδες, δεν φθάρηκαν από την πολυχρησία και τη διαδοχή των ετών. Οι άνθρωποι, από καταβολής πολιτισμού, γνώριζαν το ουσιώδες κοινωνικό παν. Που στερεοποιήθηκε σε τυποποιημένες αλήθειες. Εκφράσεις π.χ. από την αρχαιοελληνική γραμματεία εισδύουν ακόμη στα λόγια της ημέρας: «αβρόχοις ποσί», «αμ’ έπος αμ’ έργον», «ειρήσθω εν παρόδω», «μετά λόγου γνώσεως», «αιδώς, Αργείοι!», «μηδέν άγαν», «δρυός πεσούσης πας ανήρ ξηλεύεται», «ήξεις αφήξεις», «επί ξυρού ακμής», «μικρόν κακόν, μέγα αγαθόν», «μηδένα προ του τέλους μακάριζε», «άχθος αρούρης», «λάθε βιώσας», «εξ απαλών ονύχων», «ο μη χείρων, βέλτιστος», «νεκρός ου δάκνει», «τα εν οίκω μη εν δήμω», «ή ταν ή επί τας», «εκ του οράν το εράν», «ο τρώσας και ιάσεται», «ο γέγονε, γέγονε»…

Ως καρύκευμα του λόγου, λίπανση του εκφραστικού μηχανισμού, εισέδυαν τα στοιχεία αρχαΐζουσας ή αρχαίας ελληνικής γλώσσας, συχνά εν αγνοία της ακριβούς πηγής τους, από διάθεση ενίσχυσης της γλώσσας με αποδεικτικά γνώσεων και σοφίας, με σπαράγματα ρητορικής δεινότητας, ευγλωττίας. Χρησιμοποιούνταν κατά κόρον στα παλιότερα χρόνια, όταν ο λαός πάλευε μέσα στην υποδούλωση, στους πολέμους, στις ταραχές, στη βιοπάλη, για την πολιτισμική του ανάδυση. Και σταδιακά, τα ψήγματα αυτά λογιοτατισμού, και διυλισμένης επί αιώνες εμπειρίας, αφομοιώθηκαν στην καθημερινή γλώσσα, έγιναν δομικό μέρος της.

Έγιναν μέσο επικοινωνίας οι συναινετικές βραχύλογες εκφράσεις που αποτύπωναν τα κοινά αισθήματα και πιστοποιούσαν έναν κοινό προσανατολισμό, με αλληγορίες, χαριτολογήματα, λογοπαικτικά ευρήματα, κρίσεις. Ο Φράνσις Μπέικον θεωρούσε ότι στις λακωνικές γλαφυρές φράσεις, που κλίνουν προς την παροιμία, συμπυκνώνονται η μεγαλοφυΐα, η κρίση και το πνεύμα ενός λαού.

Κάποιες από τις φράσεις αυτές λειτουργούν πράγματι ως παροιμίες. Η παροιμία, όπως αναφέρει ο Κυριάκος Σιμόπουλος, αποτελεί σύνθεση της πρόθεσης «παρά» και του ουσιαστικού «οίμος», οδός. Σημαίνει δηλαδή το «παρά την οδόν», το «παρόδιον». Στα αρχαία χρόνια συνήθιζαν να χαράσσουν βραχύλογα προτρεπτικά μηνύματα, ηθικά παραγγέλματα, συμβουλές, πάνω σε λίθινες ή μαρμάρινες στήλες. Οι οδοιπόροι διάβαζαν τα επιγράμματα, διαλογίζονταν, ξεκουράζονταν, τέρπονταν, προβληματίζονταν.

Όμως υπάρχει και ο αντίλογος γι’ αυτές τις παγιωμένες άφθαρτες φράσεις. Ότι είναι η άρνηση κάθε άλλης εξήγησης. Μια προσπάθεια σιδηροπαγούς τακτοποίησης του κόσμου, η οποία σταματά τη μεταμόρφωσή του, αποκρύπτει το αιώνιο πλάσιμό του, εμποδίζει τη φυγή (Ρολάν Μπαρτ). Ένας ακίνητος ζυγός, ένα αμετάλλακτο πρότυπο, που ωθεί τους ανθρώπους να αναγνωρίζουν τον εαυτό τους στην αιώνια εικόνα που κατασκευάστηκε κάποτε γι’ αυτούς, σαν να επρόκειτο να διαρκέσει για πάντα. Στερεοτυπικές εκφράσεις που μετατρέπουν τα προϊόντα της Ιστορίας σε στεγανά, εμποδίζοντας το άτομο να επανεφεύρει τον εαυτό του. Συχνά αποτελούν και αφορισμούς που ενδέχεται να αδικούν, να συκοφαντούν, να κατηγοριοποιούν ανθρώπους, φύλα, λαούς.

Το βέβαιο είναι ότι έχουν πάντα ένα ιδεολογικό περιεχόμενο, είναι αλληλένδετες με τις κοινωνίες, εκφράζουν αντιλήψεις, αντιθέσεις, συγκρούσεις, αδιέξοδα, τον αναλλοίωτο -παρά τις προσπάθειες μεταβολής του- άνθρωπο.

Ζωντανές και χρήσιμες ίσως είναι μόνο όταν αποτελούν έναν λόγο ενεργητικό, συντομευμένο σε μια απλή διαπίστωση και στενά συνδεδεμένο με την ίδια εμπειρία, με την προετοιμασία του επόμενου κρίσιμου βήματος.

Τασούλα Καραϊσκάκη