Ζώδια στην Αρχαία Ελλάδα

Οι απόψεις διίστανται για το εάν οι Αρχαίοι Έλληνες πίστευαν στα ζώδια και στην αστρολογία. Σε γενικές γραμμές συμφωνείται πως την αξιολογούσαν ως απαράδεκτη και μη εφαρμόσιμη.

Αυτό που δέχονταν ήταν η αστρονομία στην πρακτική και μετρήσιμη πλευρά της, στη βαθιά γνώση των ουρανίων φαινομένων, των τροχιών τους, αλλά και όλων των ιδιοτήτων των πλανητών και των αστέρων. Πολλά από όσα έκαναν οι Αρχαίοι Έλληνες μας φαίνονται σήμερα παράξενα, αλλά το ίδιο θα απορούσαν και αυτοί με εμάς βλέποντας το σήμερα.

Ωστόσο υπάρχουν αρκετές ενδείξεις ή ακόμα και αποδείξεις, πως αυτό που σήμερα ονομάζουμε αστρολογία, ήταν παραδεκτή τουλάχιστον σε ορισμένους μυημένους κύκλους και, ίσως, σε κάποια Μυστήρια.

Πάντως, αν και ο Θεόφραστος διευκρινίζει πως «οι Στωικοί, και ειδικά ο Ποσειδώνιος, είναι υπεύθυνοι για την εισαγωγή της αστρολογίας στην Ελλάδα» από τους Χαλδαίους, είμαστε σε θέση να επισημάνουμε, πως η αστρολογία ήταν γνωστή μερικούς αιώνες νωρίτερα, αφού στους Ορφικούς Ύμνους διαβάζουμε ότι οι «αστερισμοί ορίζουν το πεπρωμένο, ρυθμίζουν τη μοίρα αλλά και τη ζωή των ανθρώπων».

Ο Ησίοδος, μάλιστα, πολύ πριν τους Στωικούς, συνιστούσε (εκείνη την εποχή) «οι γάμοι να γίνονται όταν ο πλανήτης Δίας βρίσκεται στο ζώδιο των Ιχθύων». Ο πατέρας της ιατρικής Ιπποκράτης και ο μεταγενέστερος μεγάλος γιατρός Γαληνός αναφέρουν τις επιρροές που δεχόμαστε από την κίνηση ορισμένων άστρων και πλανητών, οι οποίες συμβάλλουν στην υγεία των ανθρώπων.

Ο Δημόκριτος, που δεν ήταν γιατρός, έχει την ίδια γνώμη. Ο Πρόκλος, μάλιστα, μας παραδίδει πως ο ωροσκόπος του παγκοσμίου ωροσκοπίου είναι ο Καρκίνος! Οι αρχαίοι Έλληνες γνώριζαν αυτό που εμείς σήμερα λέμε «κάρμα» απλά το ονόμαζαν «αντιπεπονθός». Γνώριζαν και παρακολουθούσαν την πορεία της ψυχής. Ο Πλάτωνας δίνει πολύ χαρακτηριστικές περιγραφές του ταξιδιού της.

Τα ζώδια και οι θεοί:

Πριν δύο χιλιάδες χρόνια είχε αναγνωριστεί (από τον Πτολεμαίο 140 μ.Χ.) ότι το σημείο τομής του ουράνιου ισημερινού με την εκλειπτική, από το οποίο περνά ο Ήλιος κατά την ημέρα της εαρινής ισημερίας (σήμερα στις 21/03), συνέπιπτε με την αρχή του ζωδιακού κύκλου, τον Κριό. Στην εποχή μας, όμως, λόγω της μετάπτωσης των ισημεριών, όλα αυτά έχουν αλλάξει. Σήμερα την θέση του Κριού έχουν καταλάβει οι Ιχθείς, την θέση των Ιχθύων έχει πάρει ο Γανυμήδης (Υδροχόος) και γενικά τα ζώδια-αστερισμοί έχουν μετακινηθεί προς τα αριστερά ή αλλιώς προς τα πίσω.

Τα ζώδια με τα σημερινά και αρχαία ονόματα είναι τα εξής:

ΚΡΙΟΣ ή ΑΡΝΕΙΟΣ, σημερινή ονομασία ΚΡΙΟΣ:

Αναφέρεται στο αθάνατο χρυσόμαλλο κριάρι που μετέφερε τον Φρίξο και την Έλλη. Επίσης, στην Αιγυπτιακή Μυθολογία, το Κριάρι είναι σύμβολο του Άμμωνος-Ρα, καθώς απεικονίζεται με κέρατα ή ακόμα και κεφάλι κριαριού. Ο Άμμων-Ρα, όπως γνωρίζουμε πολύ καλά ταυτίζεται, ήδη από τον 6ο π.Χ. αιώνα με τον Δία ως Ζευς Άμμων. Αλλά και ο Πίνδαρος στους Πυθιονίκες του, ταυτίζει τον Δία με τον Κριό, καθώς είχε μεταμορφωθεί σε κριάρι (το χρυσόμαλλο) προκειμένου να ξεγελάσει τους Γίγαντες. Λέγεται ότι αντιπροσωπεύεται ή κυριαρχείται από την θεά Αθηνά.

ΣΙΔΩΝΙΟΣ ΤΑΥΡΟΣ, σημερινή ονομασία ΤΑΥΡΟΣ:

Είναι ο ταύρος, στον οποίο μεταμφιέστηκε ο Δίας προκειμένου να ξεγελάσει την, αφάνταστης ομορφιάς, Ευρώπη, κόρη του Φοίνικα και της Τηλεφάσας, από την Σιδώνα της Φοινίκης. Όταν εκείνη τον καβάλησε, ο Δίας πέταξε στην θάλασσα και ταξίδεψε έως την Κρήτη. Μαζί της, έκανε τρία παιδιά, τον Ραδάμανθυ, τον Σαρπηδόνα και τον Μίνωα. Λέγεται ότι αντιπροσωπεύεται ή κυριαρχείται από την θεά Αφροδίτη.

ΔΙΟΣΚΟΥΡΟΙ σημερινή ονομασία ΔΙΔΥΜΟΙ:

Διόσκουροι (Διός κούροι) είναι τα δίδυμα παιδιά του Δία και της Λήδας: οι φημισμένοι Λάκωνες Κάστωρ και Πολυδεύκης. Το σύμβολο ΙΙ με το οποίο παριστάνεται το ζώδιο-αστερισμός τους, αποτελεί το έμβλημα που έφεραν οι Σπαρτιάτες στις μάχες. Με τους Διδύμους σχετίζονται οι Στήλες του Ηρακλή, αλλά και το «ποιούν» και το «πάσχον» (γιν-γιανγκ). Επίσης, συμβολίζουν τον θάνατο και την ζωή, καθώς ο Κάστορας ήταν θνητός και ο Πολυδεύκης αθάνατος. Λέγεται ότι αντιπροσωπεύεται ή κυριαρχείται από τον θεό Απόλλωνα, ή τον θεό Ερμή.

O ΚΑΡΚΙΝΟΣ σημερινή ονομασία ΚΑΡΚΙΝΟΣ:

Ο Καρκίνος υπάρχει στον γνωστό μύθο της Λερναίας Ύδρας. Ο Ηρακλής ενώ προσπαθούσε να κόψει τα κεφάλια του τέρατος, εμφανίστηκε ένας κάβουρας (καρκίνος), σταλμένος από την Ήρα, με σκοπό να τον βλάψει. Ο Ηρακλής τελικά κατάφερε και τον σκότωσε. Από τον Πλάτωνα θεωρείται ως η πύλη των ψυχών που εισέρχονται στην Γη. Λέγεται ότι αντιπροσωπεύεται ή κυριαρχείται από τον θεό Ερμή, ή την θεά Άρτεμις.

ΛΕΩΝ ή ΒΑΣΙΛΙΣΚΟΣ σημερινή ονομασία ΛΕΩΝ:

Αποτελεί τον πρώτο άθλο του Ηρακλή, ο οποίος λόγω της φιλοδοξίας του, δεν σκότωσε το λιοντάρι της Νεμέας με τα όπλα του, αλλά με τα χέρια. Εικάζεται ότι στο μεταίχμιο του Λέοντα και της Παρθένου κατασκευάστηκε η αιγυπτιακή Σφίγγα -γι’ αυτό και είναι μισή άνθρωπος και μισή λιοντάρι! Συνδέεται με τον θεό Απόλλωνα, ενώ πολύ εύκολα μπορεί να συσχετιστεί με όλους τους αρχαίους θεούς ή ακόμα και (στις μέρες μας) τους αγίους που έχουν σκοτώσει κάποιο δράκο ή τεράστιο ερπετό, όπως ο Ίντρα, ο Μίθρας, ο άγιος Γεώργιος κ.λπ. Λέγεται ότι αντιπροσωπεύεται ή κυριαρχείται από τον θεό Δία, ή τον θεό Απόλλωνα.

ΔΙΚΗ σημερινή ονομασία ΠΑΡΘΕΝΟΣ:

Η Δίκη (Αστραία) είναι κόρη του Δία και της Θέμιδος (ή κατά πάσα πιθανότητα του Αστραίου και της Ηούς). Ήταν εκείνη που έδινε κάθε φορά τον κεραυνό στον Δία και φρόντιζε να βρίσκει τον στόχο του. Πρώτα ζούσε στην Γη με τους θνητούς. Όταν οι άνθρωποι δεν τηρούσαν πια το δίκαιο και άρχισαν στάσεις και πολέμους, η Δίκη δεν παρέμεινε μαζί τους, ανέβηκε στον Ουρανό. Γι’ αυτό και από πολλούς ταυτίζεται με την Νέμεση. Από την Δίκη φαίνεται πως ξεκίνησε η εποχή της μητριαρχίας. Με την νίκη της Αμαζόνας Υψιπύλης από τον Ηρακλή, ο τελευταίος έλαβε την σκυτάλη για την δημιουργία του πατριαρχικού συστήματος. Είτε για την βοήθεια που προσέφερε στον Δία, είτε για το χάσιμο της εξουσίας του γυναικείου φύλου πάνω στο αντρικό, ο Δίας καταστέρισε την Δίκη. Λέγεται ότι αντιπροσωπεύεται ή κυριαρχείται από την θεά Δήμητρα.

ΧΗΛΑΙ ΣΚΟΡΠΙΟΥ σημερινή ονομασία ΖΥΓΟΣ:

Οι Χηλές (δαγκάνες) Σκορπιού είναι η συνέχεια του Ζωδίου-αστερισμού του Σκορπιού. Κατά τα ρωμαϊκά χρόνια ονομάστηκε Ζυγός. Λέγεται ότι αντιπροσωπεύεται ή κυριαρχείται από τον θεό Ήφαιστο, ή την θεά Ήρα.

ΣΚΟΡΠΙΟΣ σημερινή ονομασία ΣΚΟΡΠΙΟΣ:

Μία από τις πολλές εκδοχές του ίδιου μύθου, αναφέρει ότι τον Σκορπιό δημιούργησε η θεά Άρτεμις προκειμένου να τσιμπήσει τον όμορφο Ωρίωνα, διότι σε κάποιο κυνήγι μαζί της προσπάθησε να την βιάσει. Λέγεται ότι αντιπροσωπεύεται ή κυριαρχείται από τον θεό Άρη.

ΟΦΙΟΥΧΟΣ:

Λέγεται ότι είναι ο Ασκληπιός, ο οποίος ασκούσε την ιατρική τέχνη τόσο καλά, ώστε ανάσταινε ακόμα και νεκρούς. Επειδή, λοιπόν, διατάραζε την τάξη, ο Δίας οργισμένος τον κεραυνοβόλησε. Μετά, για χάρη του Απόλλωνα τον ανέβασε στα άστρα. Αν και καταλαμβάνει μεγάλη επιφάνεια (948 τετραγωνικές μοίρες) και στο νότιο τμήμα του διασχίζεται από την εκλειπτική δεν συμπεριλαμβάνεται μεταξύ των ζωδίων του δυτικού ωροσκοπίου. Δεν είναι γνωστό για ποιο λόγο δεν συμπεριλήφθηκε (ενδεχομένως από τον Πτολεμαίο Κλαύδιο). Λέγεται ότι αντιπροσωπεύεται ή κυριαρχείται από τον θεό Διόνυσο.

ΚΕΝΤΑΥΡΟΣ ή ΚΡΟΤΟΝ σημερινή ονομασία ΤΟΞΟΤΗΣ:

Κατά μία εκδοχή πρόκειται για τον Κένταυρο Χείρωνα. Άλλοι όμως λένε ότι πρόκειται για τον Κρότωνα, γιο της Εύφημης, της τροφού των Μουσών, ο οποίος εφηύρε το τόξο. Λέγεται ότι αντιπροσωπεύεται ή κυριαρχείται από την θεά Άρτεμη, ή τον θεό Δία.

ΠΑΝ σημερινή ονομασία ΑΙΓΟΚΕΡΩΣ:

Είναι ο τραγόμορφος γιος του Αιγίπανα. Όταν ο Δίας εκστράτευσε εναντίων των Τιτάνων, ο Πάνας τους τρόμαξε τόσο ξαφνικά που άρχισαν να τρέχουν πανικόβλητοι. Από το όνομα «Παν» δημιουργήθηκε η λέξη «πανικός» κι ύστερα από αυτό, ο Δίας τον τίμησε με καταστερισμό. Σύμφωνα με τον Πλάτωνα, θεωρείται ως η πύλη για την έξοδο των ψυχών. Συχνά συγχέεται με την Αμάλθεια, δηλαδή την κατσίκα με το κέρατο της αφθονίας. Λέγεται ότι αντιπροσωπεύεται ή κυριαρχείται από την θεά Εστία.

ΓΑΝΥΜΗΔΗΣ σημερινή ονομασία ΥΔΡΟΧΟΟΣ:

Ο Γανυμήδης είναι ο οινοχόος των θεών. Ήταν τόσο ωραίος, που ο θεός τον απήγαγε και τον έφερε στον Όλυμπο. Εκεί, οι θεοί τον έκριναν άξιο να τους σερβίρει κρασί. Έτυχε αθανασίας που, τότε, ήταν άγνωστη στους ανθρώπους. Από την κανάτα που κρατάει δεν χύνεται νερό (υδροχόος) αλλά κρασί και πολλοί θεωρούν ότι είναι το νέκταρ που πίνουν οι θεοί. Κατ’ αυτόν τον τρόπο διανέμει το Διονυσιακό κρασί σε κάθε συνδαιτυμόνα που είναι μία άλλου είδους Θεία Κοινωνία. Λέγεται ότι αντιπροσωπεύεται ή κυριαρχείται από την θεά Ήρα, ή τον θεό Ήφαιστο.

ΙΧΘΥΕΣ σημερινή ονομασία ΙΧΘΥΕΣ:

Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, οι δύο Ιχθύες είναι η θεά Αφροδίτη και ο γιος της ο Έρωτας, οι οποίοι τρομοκρατημένοι από τους Γίγαντες και ειδικά τον Τυφώνα, εγκατέλειψαν προσωρινά (όπως και οι άλλοι θεοί) τον Όλυμπο, μέχρι να ανασκουμπωθούν, και κατέφυγαν στην Αίγυπτο, όπου εκεί μεταμορφώθηκαν σε ψάρια. Για να τιμήσουν τους δύο αυτούς ιχθύες, τους τοποθέτησαν στον ουρανό με έναν σύνδεσμο αναμεταξύ τους (τους λεγόμενους «λινούς») για να δείξουν την συγγένειά τους (μάνα και γιος). Άλλη εκδοχή θέλει τους δύο ιχθύες να είναι τα δύο δελφίνια που συνόδευαν πάντα τον θεό Ποσειδώνα. Λέγεται ότι αντιπροσωπεύεται ή κυριαρχείται από τον θεό Ποσειδώνα.

Τι γιόρταζαν στην αρχαία Ελλάδα αυτές τις μέρες;

Οι πρόγονοί μας, δεν γιόρταζαν, βέβαια, Χριστούγεννα. Λάμβαναν όμως μέρος στις γιορτές των λαών που υπήρχαν τότε, με τις οποίες σημειωνόταν το χειμερινό ηλιοστάσιο, γιορτάζοντας τη γέννηση του Διονύσου, αν και όχι με τη μεγαλοπρέπεια, π.χ., της γέννησης της Παρθένου θεάς Αθηνάς. Ο Ήλιος, σε κάθε περίπτωση, ήταν στο επίκεντρο εκείνης της λατρείας, καθώς μετά τις 21 Δεκεμβρίου αρχίζει και πάλι να ανεβαίνει όλο και πιο ψηλά και η ημέρα να μεγαλώνει.

Ο Ήλιος λατρεύτηκε από τους αρχαίους λαούς σαν θεός και η «αναγέννησή» του με το χειμερινό ηλιοστάσιο υπήρξε η αρχή για τη γέννηση μύθων για θεϊκές γεννήσεις εκείνη την εποχή. Οι αρχαίοι Έλληνες αποκαλούσαν τον Διόνυσο «σωτήρα» και «θείο βρέφος». Ήταν ο «καλός ποιμένας», οι ιερείς του οποίου κρατούσαν την ποιμενική ράβδο, όπως και ο Όσιρις.

Ο Διόνυσος είναι παιδί του Θεού Διός και της νύμφης Σεμέλης. Η Σεμέλη (γήινη ουσία) έρχεται σε ερωτική επαφή με το Δία (ουράνιο πρωταρχικό πυρ) και δέχεται σπέρμα γονιμοποιό.

Η Σεμέλη όμως δεν αρκείται να έρχεται προς αυτήν ο Δίας μεταμορφωμένος. Εκείνος κατ’ απαίτηση της εμφανίζεται μπροστά της με πλήρη την ουράνια περιβολή του και την κατακεραυνώνει.

Ο Δίας αποσπά από την καιομένη Σεμέλη το διττής φύσεως έμβρυο, το οποίο αποτελειώνει την κυοφορία του στο μηρό του Διός και γεννιέται με τον ίδιο τρόπο που γεννήθηκε η Αθηνά πάνοπλη από το κεφάλι του.

Έφηβος πια ο Διόνυσος βρισκόμενος σε πλήρη ευθυμία και ανεμελιά δέχεται επίθεση τιτάνων, οι οποίοι θανάτωσαν, διαμέλισαν και έφαγαν το παιδί. Η Αθηνά αντιλαμβανόμενη το φόνο σώζει την καρδιά, την προσκομίζει στον πατέρα των αθανάτων Δία κι αυτός από τη διασωθείσα καρδιά θα δημιουργήσει έναν νέο αθάνατο Διόνυσο.

Η αλληγορία της γέννησης, του θανάτου και της αναγέννησης του Διόνυσου αποτελεί ένα από τα μεγαλουργήματα της διανόησης των αρχαίων προγόνων μας. Ο Διόνυσος είναι και στην κυριολεξία ο θεός της αμπέλου και του οίνου, αλλά συγχρόνως οι αρχαίοι με την λέξη «οίνος» εννοούσαν τον ενδιάμεσον αιθέρα, που είναι απαραίτητος για την αθανατοποίηση του ανθρώπου.

Σύμφωνα με κάποιες πηγές, η αναγέννηση του Διονύσου γίνεται στις 30 Δεκεμβρίου (όλα αυτά, με το σημερινό ημερολόγιο. Στην αρχαία Ελλάδα το ημερολόγιο ήταν εντελώς διαφορετικό).

Εκτός από τον εορτασμό του χειμερινού ηλιοστασίου, οι πρόγονοί μας είχαν και κάλαντα, αλλά όχι τον χειμώνα. Μέσα στο φθινόπωρο. Τα παιδιά έλεγαν ένα τραγούδι γεμάτο ευχές, όταν περιέφεραν από σπίτι σε σπίτι τον πρόγονο του χριστουγεννιάτικου δέντρου, την ειρεσιώνη. Ένα κλαδί ελιάς, στολισμένο με μαλλί, μικρές σφαίρες και κάποιους καρπούς της γης.

Η Ειρεσιώνη προέρχεται από τη λέξη είρος (έριον = μαλλί). Όπως διαβάζουμε σε αρχαία κείμενα, ήταν ένα κλαδί αγριελιάς (κότινος) στολισμένο με γιρλάντες από μαλλί λευκό και κόκκινο και τους πρώτους φθινοπωρινούς καρπούς (σύκα, καρύδια, αμύγδαλα, κάστανα), μικρά μπουκαλάκια γεμάτα κρασί, μέλι και λάδι ακόμη και μικρές σφαίρες από μέταλλο, που παρίσταναν τον Ήλιο και τη Σελήνη.

Το αποτέλεσμα ήταν τόσο φανταχτερό όσο το σημερινό Χριστουγεννιάτικο δέντρο. Στην αρχαία Ελλάδα το έθιμο αυτό ήταν μια έκφραση ευχαριστίας για τη γονιμότητα του έτους που πέρασε και μια παράκληση να συνεχιστεί η γονιμότητα και η ευφορία και για το επόμενο έτος. Ήταν αφιερωμένο στη θεά Αθηνά, τον Απόλλωνα και τις Ώρες (Ευνομία, Δίκη, Ειρήνη).

Η Ειρεσιώνη περιφερόταν στους δρόμους των Αθηνών, την έβδομη ημέρα του Πυανεψίωνος μηνός (22 Σεπτεμβρίου-20 Οκτωβρίου) από παιδιά «αμφιθαλή», των οποίων δηλαδή και οι δύο γονείς ζούσαν και τα οποία έψαλλαν «τις καλένδες» (κάλαντα) από σπίτι σε σπίτι, παίρνοντας φιλοδώρημα από τον νοικοκύρη ή την νοικοκυρά.

Όταν τα παιδιά έφθαναν στα δικά τους σπίτια, ιδίως στα αγροτικά, κατά τον Αριστοφάνη, κρεμούσαν την Ειρεσιώνη πάνω από την εξώπορτά τους, όπου έμενε μέχρι την ίδια ημέρα του επόμενου έτους, οπότε, αφού τοποθετούσαν την νέα, κατέβαζαν την παλιά και την έκαιγαν. Κατά το τελετουργικό, ένας «αμφιθαλής» νεαρός περιέχυνε την Ειρεσιώνη με κρασί από έναν αμφορέα και την κρεμούσε στην πύλη του ναού του Απόλλωνα.

Τα «Πυανέψια» ή «Πυανόψια» ήταν γιορτή στην αρχαία Αθήνα προς τιμήν του Απόλλωνα με προσφορά καρπών και φρούτων, ενώ κατά την κλασική εποχή, αποτελούσαν μέρος της γιορτής των Θησείων. O Λυκούργος αναφέρει ότι στην Αθήνα η γιορτή ονομαζόταν «Πυανόψια», ενώ οι υπόλοιποι Έλληνες την αποκαλούσαν «Πανόψια», γιατί «φαίνονταν όλοι οι καρποί».

Σύμφωνα με την παράδοση, το έθιμο καθιερώθηκε από τον Θησέα, όταν ξεκίνησε για την Κρήτη για να σκοτώσει τον Μινώταυρο. Ύστερα, σταμάτησε στην Δήλο, όπου έκανε θυσία στον Απόλλωνα, λέγοντας ότι, σε περίπτωση που κερδίσει την μάχη με τον Μινώταυρο, θα του πρόσφερε στολισμένα κλαδιά ελιάς για να τον ευχαριστήσει. Επιστρέφοντας στην πατρίδα του, ο Θησέας εκπλήρωσε τη υπόσχεσή του καθιερώνοντας τον θεσμό της Ειρεσιώνης.

Πρόγονος λοιπόν του Χριστουγεννιάτικου δέντρου είναι η Ειρεσιώνη, όπου μέσω αυτής μεταδόθηκε το έθιμο του στολισμένου δέντρου στους βόρειους λαούς από τους Έλληνες ταξιδευτές, οι οποίοι αφού δεν είχαν ελαιόδεντρα, στόλιζαν κλαδιά από τα δέντρα που υπήρχαν στον κάθε τόπο. Μετέφεραν μάλιστα, τη συνήθεια στις γιορτές αυτών των ημερών, στην καρδιά του χειμώνα.

Το έθιμο καταδικάστηκε ως ειδωλολατρικό από το θεοκρατικό Βυζάντιο και απαγορεύτηκε. Αιώνες αργότερα επανήλθε με την μορφή Χριστουγεννιάτικου δένδρου από τους Βαυαρούς που συνόδεψαν τον Όθωνα στην Ελλάδα, ως δικό τους Χριστουγεννιάτικο έθιμο. Παρ’ όλα αυτά, το έθιμο της Ειρεσιώνης υπήρχε πάντα στην ιστορική μνήμη των Ελλήνων, γι’ αυτόν τον λόγο, το Χριστουγεννιάτικο δένδρο υιοθετήθηκε με χαρά, αν και επί αρκετές δεκαετίες αντί δέντρου οι Έλληνες στόλιζαν καραβάκι.

Ποια είναι η ωραιότερη λέξη της ελληνικής γλώσσας;

«Ποία είναι η ωραιοτέρα λέξις της ελληνικής γλώσσης;» αναρωτιόταν ο Πέτρος Χάρης (Ιωάννης Μαρμαριάδης 1902-1998)…  πριν από περίπου 80 χρόνια και ξεκινούσε ένα όμορφο δημοσιογραφικό παιχνίδι, δημοσιεύοντας τις απόψεις των σπουδαιότερων λογοτεχνών, δημοσιογράφων αλλά και πολιτικών της εποχής· μιας εποχής κατά την οποία κυρίως ο κόσμος των Τεχνών και των Γραμμάτων ερωτοτροπούσε με τη γλώσσα μας, επηρεασμένος σαφώς από την εθνική πολιτική και τον αστικό εκσυγχρονισμό της σχολικής γνώσης που διαμόρφωνε τη νέα ελληνική γλώσσα.

Νομοσχέδια και γλωσσο-εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις από το 1913 και εντεύθεν, καθώς και το νεοφιλελληνικό γλωσσικό κίνημα που αναπτύχθηκε στο εξωτερικό -κυρίως στη Γαλλία με αιχμή την ίδρυση του Ινστιτούτου της Σορβόνης (1920) από τον Hubert Pernot (1870-1946)- έδιναν νέες διαστάσεις στην ευρεία κατανόηση και διάδοση του ελληνικού πνεύματος τόσο στο εσωτερικό όσο και στην Ευρώπη.

Την ώρα που το παιχνίδι αυτό παιζόταν στον Τύπο της Γαλλίας, στην Ελλάδα ο Πέτρος Χάρης, εκμεταλλευόμενος το γεγονός ότι στον τόπο μας ακόμη και η καθημερινή γλώσσα χώριζε τους ανθρώπους σε στρατόπεδα, καλούσε τους διανοούμενους να απαντήσουν.

Έτσι, ο Κωστής Παλαμάς απάντησε ότι η ωραιότερη λέξη είναι ο «δημοτικισμός», ο Γρηγόρης Ξενόπουλος έβρισκε γοητεία στη λέξη «αισιοδοξία», ο Σπύρος Μελάς χωρίς δισταγμό έβρισκε πιο ελκυστική τη λέξη «ελευθερία» και ο στιλίστας Ζαχαρίας Παπαντωνίου εξήρε την ομορφιά της λέξης «μοναξιά».

Ο ζωγράφος και καθηγητής της Σχολής Καλών Τεχνών Ουμβέρτος Αργυρός επέλεγε τη λέξη «χάρμα» διότι, όπως υποστήριζε, δεν υπάρχει σε καμία άλλη γλώσσα και στα πέντε γράμματά της κλείνει ό,τι χίλιες άλλες λέξεις μαζί.

Ο Σωτήρης Σκίπης ανέσυρε τη λέξη «απέθαντος» από τα βυζαντινά κείμενα, διαχωρίζοντάς την από τη λέξη «αθάνατος», και ο Παντελής Χορν δήλωσε παντοτινή προτίμηση στη λέξη «νειάτα».

Ο αλησμόνητος Αθηναιογράφος Δημήτριος Γρ. Καμπούρογλους, παρά τα χρόνια του, προτιμούσε τη λέξη «ιμερτή», δηλαδή την αγαπητή, την ποθητή. Ο θεατράνθρωπος Νικόλαος Λάσκαρις τη «ζάχαρη», ο ιστορικός Διονύσιος Κόκκινος τη λέξη «χίμαιρα», ο ζωγράφος Παύλος Μαθιόπουλος το «φως» και ο γλύπτης Μιχαήλ Τόμπρος τη λέξη «ουσία».

Ο Παύλος Νιρβάνας (Πέτρος Κ. Αποστολίδης), προφανώς επηρεασμένος από τον τόπο του (Σκόπελο), αγαπούσε τη λέξη «θάλασσα». Οι ζωγράφοι αποκάλυπταν τις ευαισθησίες τους: Ο Δημήτριος Γερανιώτης ήθελε την «αρμονία», ο Κωνσταντίνος Παρθένης την «καλημέρα» και ο Δημήτριος Μπισκίνης το «όνειρο».

Ως προς τις γυναίκες που κυριαρχούσαν στην πνευματική ζωή, η λαογράφος Αγγελική Χατζημιχάλη ήθελε «πίστη», ενώ η 25χρονη ηθοποιός Ελένη Παπαδάκη, η οποία έμελλε να δολοφονηθεί άδικα στα Δεκεμβριανά του 1944, δήλωνε πως «η λέξις που περικλείει τα περισσότερα πράγματα, τα πάντα θα έλεγα, είναι η λέξις «ΖΩΗ»! Η ιατρός και συγγραφέας Άννα Κατσίγρα ήθελε «χαρά» και η καθηγήτρια του Ελληνικού Ωδείου Αύρα Θεοδωροπούλου αναζητούσε την «καλοσύνη».

Ενδιαφέρουσες όμως ήταν και οι απαντήσεις των πολιτικών του 1933: Ο στρατιωτικός και Πρόεδρος της Γερουσίας Στυλιανός Γονατάς προτιμούσε το «εμπρός», ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου τη λέξη «μάννα» και ο πρόεδρος της Βουλής Θεμιστοκλής Σοφούλης τη λέξη «φιλότιμο» διότι εκφράζει έναν ολόκληρο ηθικό κόσμο και δεν υπάρχει σε άλλη γλώσσα του κόσμου.

Ο αρχηγός του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδος Ιωάννης Σοφιανόπουλος πρότασσε την «ανατολή» και ο ιδρυτής του ίδιου κόμματος Αλέξανδρος Μυλωνάς τη λέξη «πόνος».

Αισιοδοξία, ελευθερία, μοναξιά, νειάτα, ιμερτή, θάλασσα, αρμονία, καλημέρα, όνειρο, πίστη και ζωή είναι λέξεις με τις οποίες πορευόταν η Ελλάδα πριν από ογδόντα χρόνια. Ατένιζε την έξοδο από την οικονομική κρίση, έπαιζε με τη ζωντανή ελληνική γλώσσα και επέτρεπε στην παγκόσμια κοινότητα να βαφτίζεται στα νάματά της.

Η ελληνική λέξη με τις 21 διαφορετικές σημασίες

Το εκπληκτικό μάλιστα είναι πως πιθανότητα δεν την έχετε ακούσει πρόσφατα, καθώς βρίσκεται στον κατάλογο με τις ελληνικές λέξεις που αργοπεθαίνουν.

Η ελληνική γλώσσα είναι γνωστό ότι έχει έναν σπάνιο πλούτο που αναγνωρίζει όλος ο κόσμος. Είναι δύσκολη και απαιτητική και έχει ένα σωρό λέξεις που πιθανότατα ο μέσος Έλληνας να μην ακούσει ποτέ στη ζωή του.

Υπάρχει όμως και μια λέξη που μπορεί να ερμηνευθεί όχι με έναν, ούτε με δυο, άλλα ούτε με τρεις τρόπους, αφού στην πραγματικότητα έχει 21 ολόκληρες διαφορετικές σημασίες.

Ποια είναι όμως αυτή η τόση ιδιαίτερη λέξη; Ίσως να μην την έχετε ακούσει μέχρι σήμερα, ήρθε όμως η στιγμή να την μάθετε. Πρόκειται για τη λέξη «γεντέκι», η οποία μετρά 21 σημασίες στο Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας.

Διαβάστε παρακάτω μια μια τις σημασίες της και θαυμάστε για ακόμα μια φορά το μεγαλείο της γλώσσας μας!

Σημασίες:

1. σκοινί με το οποίο ρυμουλκείται μια βάρκα.

2. την ίδια την πράξη της ρυμούλκησης.

3. άλογο που το οδηγεί πεζός με χαλινάρι.

4. μικρό καζάνι με ζεστό νερό.

5. βρυσάκι στα καφενεία.

6. ο βοηθός κάποιου σε μια εργασία.

7. πρόσθετος εργάτη ενός ελαιοτριβείου.

8. οτιδήποτε χρησιμοποιείται σαν βοηθητικό αντικείμενο για τον άνθρωπο.

9. οτιδήποτε είναι πολύ χρήσιμο για τον άνθρωπο.

10. απόθεμα για ώρα ανάγκης.

11. ασκός για μεταφορά υγρών.

12. ακατέργαστο δέρμα.

13. δοχείο στα καφενεία όπου διατηρούσαν ζεστό το νερό για τους καφέδες (την προ των βραστήρων και μηχανών καφέ εποχή).

14. συμπληρωματικό στρώμα κρεβατιού.

15. κεντρική δοκός της στέγης.

16. χοντρή χρωματιστή λάμπα μανουαλιού.

17. βάση λαμπάδας.

18. τάφρος για διοχέτευση νερού.

19. αμόρφωτος άνθρωπος.

20. παχύς άνθρωπος.

21. ρωμαλέος άνθρωπος.

Τάσος Λειβαδίτης

             Την πόρτα ανοίγω το βράδυ

Την πόρτα ανοίγω το βράδυ,
τη λάμπα κρατώ ψηλά,
να δούνε της γης οι θλιμμένοι,
να ’ρθούνε, να βρουν συντροφιά.

Να βρούνε στρωμένο τραπέζι,
σταμνί για να πιει ο καημός
κι ανάμεσά μας θα στέκει
ο πόνος, του κόσμου αδερφός.

Να βρούνε γωνιά ν’ ακουμπήσουν,
σκαμνί για να κάτσει ο τυφλός
κι εκεί καθώς θα μιλάμε
θα ’ρθει συντροφιά κι ο Χριστός.

Η ιταλοκρατία στα Δωδεκάνησα

Ρόδος, τέλη δεκαετίας 1930. Ο Κυβερνήτης της Δωδεκανήσου Cesare Maria De Vecchi (στη μέση, δείχνοντας με τη ράβδο), ανάμεσα σε άλλους επίσημους (Φωτογραφία από τα Αρχεία Νομού Δωδεκανήσου).

Τα Δωδεκάνησα ενώθηκαν με την Ελλάδα το 1948, αφού κατά τη διάρκεια των αιώνων πέρασαν από πάνω από τα πανέμορφα αυτά ελληνικά νησιά δεκάδες κατακτητές. Πέρσες, Ιωαννίτες ιππότες, Τούρκοι, Ιταλοί, Γερμανοί, Εγγλέζοι. Όλοι τα ήθελαν και για την ομορφιά τους και για την στρατηγική τους θέση στην βάση του Αιγαίου και απέναντι από την Μικρασία. Ομολογουμένως ήταν ένα θαύμα που οι Δωδεκανήσιοι κράτησαν την ελληνικότητα τους, ζώντας ανάμεσα σε τόσες συμπληγάδες κατακτητών. Πρέπει πάντως να πούμε ότι η πιο επικίνδυνη περίοδος για να αφελληνιστούν τα Δωδεκάνησα, δεν ήταν τόσο η μακραίωνη Οθωμανική κατοχή, όσο η μόλις 33 χρόνων ιταλική κατοχή από το 1911 ως το 1943.

Η Ιταλία κατέλαβε τη Ρόδο το 1911 κατά την διάρκεια του τουρκοϊταλικού πολέμου, για να επιτηρεί τις τουρκικές νηοπομπές που έφευγαν για τη Λιβύη όπου οι δυο χώρες μάχονταν. Οι ιταλός ναύαρχος διαβεβαίωσε τον πληθυσμό ότι η χώρα του θα μείνει προσωρινά στο νησιωτικό σύμπλεγμα για τις ανάγκες του πολέμου και μετά θα το παραχωρήσουν στην Ελλάδα. Στην συνέχεια όμως στρογγυλοκάθισαν και άρχισαν μια συστηματική προσπάθεια εξιταλισμού των Ελλήνων που αποτελούσαν την συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων. Μετά το 1922 που ανέβηκε ο Μουσολίνι, η προσπάθεια αφελληνισμού των Δωδεκανησίων πήρε βίαιες και τεράστιες διαστάσεις.

Αρχικά ο Μάριο Λάγγο και στην συνέχεια ο στενός συνεργάτης του Μουσολίνι Ντε Βέτσι, ως διοικητές και απόλυτοι άρχοντες των νησιών, επέβαλαν φρικτά μέτρα αποκόλλησης των Δωδεκανησίων από την ελληνική τους συνείδηση. Έκλεισαν τα ελληνικά σχολεία, οι μαθητές υποχρεωτικά πήγαιναν σε ιταλικά, απαγορεύτηκε αυστηρά η ομιλία της ελληνικής γλώσσας ιδιωτικώς και δημοσίως με ποινή φυλάκισης, ενώ η ορθόδοξη εκκλησία τέθηκε ουσιαστικά υπό διωγμό κάτω από την καθοδήγηση των καθολικών του Βατικανού.

Άρχισαν να επιβάλλουν συστηματικά τους γάμους Ιταλών με Δωδεκανήσιες, έδιναν κίνητρα στους μεγαλύτερους να μάθουν την ιταλική γλώσσα σε φροντιστήρια, έδιναν υποτροφία σε όποιον νέο ήθελε να σπουδάσει σε Ιταλικά λύκεια ή σε πανεπιστήμια στην χώρα τους. Όποιος δεν μάθαινε ιταλικά δεν μπορούσε να κάνει μεροκάματα στα δημόσια έργα, ούτε να πιάσει δουλειά σε εργοστάσια. Για να πάρει κανείς άδεια να ανοίξει μαγαζί, να γίνει πλανόδιος πωλητής ή να ασκήσει ελεύθερο επάγγελμα (π.χ. γιατρός) έπρεπε να πάρει ιταλική υπηκοότητα, να στέλνει τα παιδιά του στο ιταλικό σχολείο και να γραφτεί στο φασιστικό κόμμα.

Κάθε πρωί και βράδυ που μια κανονιά από το φρούριο ανήγγελλε την έπαρση και την υποστολή της ιταλικής σημαίας, έπρεπε όλος ο πληθυσμός να σταθεί ακίνητος όπου βρισκόταν. Χαιρετούσαν υποχρεωτικά με τον φασιστικό χαιρετισμό του υψωμένου χεριού, απαγορεύτηκαν οι χειροτονίες νέων ιερέων, διορίστηκαν δήμαρχοι και κοινοτάρχες που ντύνονταν με τη φασιστική στολή. Τα νησιά γέμισαν με καθολικές εκκλησίες, κάθε πρωί στα σχολεία γινόταν η έπαρση της ιταλικής σημαίας και τα παιδάκια τραγουδούσαν τον ύμνο του Μουσολίνι, ενώ κάθε Δωδεκανήσιος που συναντούσε Ιταλό στον δρόμο του έπρεπε να χαμηλώνει τα μάτια του. Αν ήταν πάνω σε άλογο ή γαϊδούρι, έπρεπε να αφιππεύσει αμέσως. Οι μισθοί για όσους γίνονταν Ιταλοί πολίτες ήταν δεκαπλάσιοι από τους άλλους.

Αν αναλογιστούμε ότι ο ελληνικός πληθυσμός ήταν ουσιαστικά αναλφάβητος, ήταν άθλος η διατήρηση της ελληνικότητας του μόνο μέσω του προφορικού λόγου και της Ορθόδοξης εκκλησίας μας που αντιστάθηκε όσο μπορούσε. Ευτυχώς ο Μουσολίνι πήγε στον πόλεμο με τον Χίτλερ και όχι με τους αγγλογάλλους όπως στον Α΄ Παγκόσμιο, οπότε μετά την ήττα κατορθώσαμε να ξαναβάλουμε την ελληνική σημαία στα πανέμορφα αυτά νησιά μας. Αν οι Ιταλοί ήταν με του συμμάχους νικητές, δύσκολα θα μιλούσαμε σήμερα για ελληνικά Δωδεκάνησα. Άλλωστε είναι γνωστό ότι το 1940, ο Τσώρτσιλ υποσχέθηκε να τα δώσει στους Τούρκους, αν αυτοί έμπαιναν στον πόλεμο με την πλευρά των συμμάχων.