Προφητεία
Το ποίημα
περιλαμβάνεται στη συλλογή Απόπειρες
φωτός, 1966.
Θα ʼρθει
καιρός
που θα
στερέψει η θάλασσα
και θα
γενούν τα πλοία καραβάνια
και θα
γενεί η ψυχή μας
έρημος
κι οι
γλάροι
κατοικίδια
όνειρα.
Θα ʼρθει
καιρός
που θάνατος
δεν θα
ʼναι πια ο βυθός
αλλά ο
ήλιος
και νοσταλγία
όχι η στεριά
μα το νερό.
Τότε
και τ’ όνειρο
θα αλλάξει χρώμα·
δεν θα ʼναι πια
γαλάζιο
αλλά κίτρινο.
Αργύρης Χιόνης, Η φωνή της σιωπής.
Ποιήματα 1966-2000,
εκδ. Νεφέλη, 2019, σελ. 19.
Τον τελευταίο καιρό γίνεται εκτενής λόγος για τις
ψυχολογικές επιπτώσεις στον διαρκώς θερμαινόμενο κόσμο μας. Είναι κοινή
παραδοχή πως το μεταβαλλόμενο περιβάλλον απειλεί την ψυχική, κοινωνική και
πνευματική μας ευεξία. Ολοένα και περισσότεροι ερευνητές από διαφορετικά
επιστημονικά πεδία μελετούν παραμέτρους της οικολογικής κρίσης, διερευνώντας
πώς η ανθρώπινη συμπεριφορά, ατομική και συλλογική, συμβάλλει στην καταστροφή
του φυσικού περιβάλλοντος και αντίστροφα.
Γιατί είναι δύσκολο να αλλάξουμε τις συνήθειές μας, να
αναγνωρίσουμε τους κινδύνους για την οικολογική καταστροφή, έτσι ώστε να
λειτουργήσουμε σωτήρια τόσο για εμάς όσο και για το περιβάλλον; Οι ειδικοί
εστιάζουν στα φαινόμενα ατομικής ή συλλογικής άρνησης μπροστά στη συντελούμενη
καταστροφή για να αναδείξουν ασυνείδητους μηχανισμούς κάτω από την «απάθεια». Η
Λέρτζμαν, η οποία γεφύρωσε την ακαδημαϊκή έρευνα στην ψυχική υγεία με
χειροπιαστές προτάσεις περί βιωσιμότητας, υποστηρίζει πως η κλιματική αλλαγή
συνδέεται με ανεπεξέργαστο πένθος. Η κλιματική ψυχολόγος αντιτίθεται στον
περίφημο «μύθο της απάθειας», σύμφωνα με τον οποίο «αδιαφορούμε ή αδρανούμε
επειδή δε μας νοιάζει», εξηγώντας πως πίσω από την απάθεια κρύβεται μεγάλη
αγωνία, η οποία πυροδοτεί ασυνείδητους αμυντικούς μηχανισμούς, με αποτέλεσμα
την άρνηση, την παράλυση, την αδυναμία ανάληψης δράσης… σαν να πρόκειται για
κάτι που δεν θα συμβεί ποτέ σε εμάς.
Αυτό δεν σημαίνει πως παράλληλα δεν μεγαλώνει το
«πράσινο κύμα», δηλαδή η γενιά που σκέφτεται βιώσιμα, ενώ παράλληλα βιώνει μια
βαθιά μελαγχολία εξαιτίας της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Αυτή η γενιά είναι και
ο νέος εκφραστής του όρου «οικοψυχολογία», ο οποίος αποτυπώθηκε το 1989 από μια
παρέα ακαδημαϊκών στο Μπέρκλεϊ - στο πλαίσιο μιας συζήτησης για τη συμβολή της
ψυχολογίας στη διαχείριση της σύγχρονης οικολογικής κρίσης. Ο Θίοντορ Ρόζακ, ο οποίος επισημοποίησε
τον όρο «Οικοψυχολογία» στο βιβλίο του Η
φωνή της Γης, διερεύνησε την εμπλοκή της πλανητικής υγείας και της
ανθρώπινης ευημερίας, αποσαφηνίζοντας πως ο στόχος της οικοψυχολογίας είναι να
θεραπεύσει την πιο θεμελιώδη αποξένωση μεταξύ του ατόμου και του φυσικού
περιβάλλοντος. […]
Στην Κεντρική Ευρώπη ολοένα και περισσότεροι νέοι
θεωρούν πως η προστασία του κλίματος είναι η αποστολή της γενιάς τους, εκφράζοντας
μια «ψυχική δυσφορία» για τον τρόπο με τον οποίο «κατοικούμε» τον πλανήτη, για
τον τρόπο με τον οποίο διαχειριζόμαστε την κλιματική αλλαγή, η οποία μας φέρνει
αντιμέτωπους με τον «φόβο του θανάτου».
Ορμώμενος από το γαλλικό και γερμανικό πράσινο κύμα, ο
Γάλλος ψυχαναλυτής Ρολάν Γκορί απηύθυνε
έκκληση για μια ριζοσπαστική αλλαγή, υπογραμμίζοντας πως το οικολογικό πρόβλημα
είναι ανθρωπολογικό και πως η οικολογία είναι αλληλένδετη με τις κοινωνικές
μάχες και με μια νέα πολιτική φιλοσοφία, σύμφωνα με την οποία η φύση και οι
άνθρωποι δεν θα αντιμετωπίζονται ως αποθέματα ενέργειας, διαθέσιμα στον
ανταγωνισμό. Ο ίδιος ο Φρόιντ είχε
περιγράψει την ανθρωπότητα ως ένα φοβισμένο και ανυπεράσπιστο παιδί μπροστά σε
μια ισχυρή Μητέρα Φύση με συντριπτική δύναμη. Συνεπώς, ο άνθρωπος μέσω του
πολιτισμού και της τεχνολογίας κλήθηκε - σημειώνει - να υποτάξει τη σκληρή
άγρια φύση, έτσι ώστε να προστατευτεί από αυτή. Δεν παραλείπει, ωστόσο, να
διασαφηνίσει στο «Μέλλον μιας αυταπάτης» πως οι ανθρώπινες δημιουργίες είναι
εύκολο να καταστραφούν και να αφανιστούν από τα χέρια που τις δημιούργησαν. […]
Συμπέρασμα: Η οικολογική κρίση εξελίσσεται σταδιακά σε
υπαρξιακή. Έχει εφευρεθεί μάλιστα και ο όρος «προ-τραυματικό στρες για το
κλίμα», που εκφράζει την οικολογική αγωνία της νέας γενιάς για το μέλλον του
πλανήτη, μια αγωνία ισοδύναμη με ματαίωση που αποθαρρύνει τους μαθητές να
ονειρευτούν το μέλλον τους και τους νέους να αποφασίσουν να κάνουν παιδιά. Ήδη
έχουν ξεκινήσει οι μεταναστεύσεις εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, εκατομμύρια
είδη ωθούνται στην εξαφάνιση, ενώ τα θερμότερα 20 χρόνια καταγράφτηκαν μέσα στα
τελευταία 22 χρόνια.
Η νέα γενιά δεν μοιάζει να έχει άλλη επιλογή, παρά να είναι πράσινη. Αυτή θα είναι η δική της αποστολή.
Δήμητρα Αθανασοπούλου, από τον ημερήσιο τύπο, 3.10.21,
διασκευή.
Ο Φρανς ντε
Βάαλ, πρωτευοντολόγος - ηθολόγος, μιλάει για τις ομοιότητες και τις
διαφορές μεταξύ των ειδών.
– Τι μας
χωρίζει από τα ζώα, καθηγητά ντε Βάαλ;
– Η μεγαλύτερη και ίσως η μόνη ουσιαστική διαφορά μας είναι η δική μας γλώσσα, ένα συμβολικό σύστημα το οποίο οι άνθρωποι διδασκόμαστε - δεν είναι εγγενής η ικανότητά μας να μιλάμε. Κατά τα άλλα, τα συναισθήματα που βιώνουμε, πώς τα εκφράζουμε με το πρόσωπο και το σώμα μας, πώς αντιμετωπίζουμε διάφορα προβλήματα στο περιβάλλον μας, πώς βλέπουμε τον εαυτό μας και τα υπόλοιπα μέλη της κοινωνίας στην οποία ανήκουμε - σε όλα αυτά οι ομοιότητες είναι τεράστιες. Επίσης, υπάρχουν και οι αδιαμφισβήτητες διανοητικές ικανότητές τους: τα ζώα έχουν ως έναν βαθμό συνείδηση του εαυτού τους, διαθέτουν επεισοδιακή μνήμη, δηλαδή θυμούνται γεγονότα που έζησαν και μπορούν να σκεφτούν το μέλλον και να προγραμματίσουν τι θα κάνουν. Έχουν καταγραφεί περιπτώσεις χιμπατζήδων που συλλέγουν στο δάσος κάποιο εργαλείο και περπατούν χιλιόμετρα, κρατώντας το στα χέρια ή στο στόμα τους, μέχρι να φτάσουν στο σημείο όπου θέλουν να το χρησιμοποιήσουν για να καλύψουν κάποια ανάγκη τους. Επίσης οι χιμπατζήδες, όπως και οι ελέφαντες, αναγνωρίζουν τον εαυτό τους στον καθρέφτη, ικανότητα την οποία οι άνθρωποι αποκτούν μετά την ηλικία των είκοσι μηνών.
– Η ερώτηση,
λοιπόν, μάλλον θα έπρεπε να είναι: τι μας ενώνει με τα ζώα;
– Ζώα είμαστε κι εμείς. Έχουμε ακριβώς τα ίδια όργανα: καρδιά, πνεύμονες, συκώτι. Ο εγκέφαλός μας, βέβαια, είναι μεγαλύτερος από των χιμπατζήδων, αλλά έχει την ίδια δομή. Εδώ και δυο χιλιάδες χρόνια η φιλοσοφία και η θρησκεία μάς έχουν πείσει ότι οι άνθρωποι είμαστε οι εκλεκτοί του Θεού, οι κυρίαρχοι του πλανήτη, ότι έχουμε το δικαίωμα να συμπεριφερόμαστε στα ζώα όπως μας εξυπηρετεί. Την αλαζονεία μας έχουμε ήδη αρχίσει να την πληρώνουμε με την κλιματική κρίση. Αλλά και η πανδημία θα έπρεπε να μας ταρακουνήσει. Αυτός ο ιός ανέτρεψε τα πάντα και απέδειξε πόσο ανίσχυροι είμαστε στην πραγματικότητα. Ας μην παραμυθιαζόμαστε, λοιπόν, με τη δήθεν ανωτερότητά μας και ας ακούσουμε τη βιολογία, που αποδεικνύει ότι είμαστε ένας κρίκος στην αλυσίδα της φύσης και τίποτα περισσότερο.
Απόσπασμα συνέντευξης, 20.08.2022.
