Ο Διγενής και τα έπη του

Ο Διγενής Ακρίτας θεωρείται το σημαντικότερο έπος της λαϊκής ακριτικής λεγόμενης ποίησης. Το έπος είναι ένα έμμετρο λογοτεχνικό έργο με εκατοντάδες ή και χιλιάδες στίχους, με ιστορικό, ηρωικό και μυθολογικό περιεχόμενο, καθώς και με περίτεχνα καλολογικά στοιχεία. Τα έπη και ειδικά τα ακριτικά, ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή στις λαϊκές μάζες. Ακρίτας είναι ο φύλακας των συνόρων και πιο συγκεκριμένα, των συνόρων της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Διγενής είναι αυτός που κατάγεται από δύο γένη.

Συγκεκριμένα, ο Βασίλειος Διγενής Ακρίτας, καταγόταν από μάνα Βυζαντινή (Ελληνίδα δηλαδή κατά τα δεδομένα της εποχής) και ο πατέρας του ήταν Σύριος. Κόρη Βυζαντινού στρατηγού η μάνα του, εμίρης της Συρίας ο πατέρας του. Το έμμετρο ποίημα (σε δεκάδες παραλλαγές) που εξιστορεί την ζωή, τα κατορθώματα και τον θάνατο του γιου τους Βασιλείου και είναι γνωστό ως «το έπος του Διγενή Ακρίτα» είναι το παλαιότερο γραπτό λογοτεχνικό μνημείο της λαϊκής ελληνικής μεσαιωνικής γλώσσας.

Ο Διγενής δεν ήταν υπαρκτό ιστορικό πρόσωπο. Όλοι οι μελετητές συμφωνούν ότι το έπος του αποτελεί την σύνθεση εκατοντάδων ακριτικών λαϊκών ποιημάτων που υπήρχαν σε όλη την βυζαντινή αυτοκρατορία, τα οποία δόξαζαν την δράση αυτών που είχαν τάξει την ζωή τους στην φύλαξη των συνόρων από αλλοεθνείς και κυρίως αλλόθρησκους. Ο 10ος ως 12ος αιώνας άλλωστε, που υπολογίζεται ότι αυτές οι προφορικές διηγήσεις διέπρεψαν και εν τέλει συγκεντρώθηκαν σε γραπτό λόγο, ήταν εποχή ανόδου του Ισλάμ και επιθέσεων των μουσουλμάνων εναντίον του Βυζαντίου. Η διάδοση των άθλων του Διγενή, ως εκπροσώπου των ηρωικών ακριτών της αυτοκρατορίας, δημιούργησε εκατοντάδες παραλλαγές του, ανάλογα με τις περιοχές που αφορούσε η διήγηση.

Στην Κρήτη και στην Κύπρο ο Διγενής ήταν ένας υπεράνθρωπος που πατούσε στη γη κι έπιανε τον ουρανό, στον Πόντο πάλι ήταν ένας εντελώς γήινος γεωργός που όταν έπιανε τα όπλα γινόταν φοβερός πολεμιστής. Εξάλλου, ο Νίκος Πολίτης που συγκέντρωσε το σύνολο της λαϊκής μας παράδοσης, συνέλεξε 72 παραλλαγές του θανάτου του Διγενή. Για να κατανοήσουμε πόσο μπερδεμένα είναι τα πράγματα, η περίφημη μάχη του Διγενή με τον Χάρο δεν υπάρχει σε κανένα από τα έπη, αναφέρεται όμως κατά κόρον σε άλλα ακριτικά τραγούδια.

Από το 1870 ως το 1880, βρέθηκαν εδώ κι εκεί έξι χειρόγραφα έπη του Διγενή, με έξι παραλλαγές του: Το χειρόγραφο της Τραπεζούντας, που βρέθηκε στην Παναγία τη Σουμελά στον Πόντο με 3.182 στίχους, του Εσκοριάλ της Μαδρίτης με 1867 στίχους (αυτό εικάζεται ότι μεταφέρθηκε εκεί από την Κρήτη), της Κρυπτοφέρης που βρέθηκε στο ομώνυμο ελληνικό μοναστήρι της Ιταλίας με 3.709 στίχους, το χειρόγραφο Άνδρου-Αθηνών που βρέθηκε στην Εθνική βιβλιοθήκη με 4.778 στίχους, της Οξφόρδης που είναι μια διασκευή του 1670 και της Άνδρου που είναι πεζό. Η δημοσίευση όλων αυτών των παραλλαγών παγίωσε την άποψη για έπος που ήταν σύνθεση πολλών ακριτικών ασμάτων (ο Πολίτης έχει καταγράψει σχεδόν 1400) αλλά ανέδειξε και τις διαφορές που ενσωματώθηκαν ανάλογα με τον τόπο και την εποχή.

Σύμφωνα με τα κοινά στοιχεία όλων των παραλλαγών, ο Διγενής κλέβει την Ευδοκία από τον στρατηγό πατέρα της, σκοτώνει αυτούς που ξαμόλησε πίσω του ο πεθερός του και πάει «εις τας άκρας», στα σύνορα δηλαδή. Εκεί πολεμά ληστές, αμαζόνες, άγρια θηρία και κάθε έναν που απειλούσε την επικράτεια, ώσπου γίνεται διάσημος στα πέρατα της οικουμένης. Πέθανε νέος σ’ έναν πύργο που έφτιαξε στις όχθες του Ευφράτη. Τα έπη περιγράφουν και κάποιες ερωτικές απιστίες του Διγενή, μία από τις οποίες ήταν με την φοβερή αμαζόνα Μαξιμώ. Πρώτα τη νίκησε σε μονομαχία κι έπειτα την… αγάπησε. Η πιο θρησκόληπτη μάλιστα από τις παραλλαγές, εμφανίζει τον Διγενή να έχει πολλές τύψεις που απάτησε την γυναίκα με τη Μαξιμώ, οπότε για να εξιλεωθεί αποκεφαλίζει την αμαζόνα και γυρίζει σπίτι του.