Η δομή της αρχαίας κωμωδίας

1. Πρόλογος:

Είναι η εισαγωγή του έργου πριν από την Πάροδο. Απαγγέλλεται από έναν (μονόλογος) ή δύο (διάλογος) πρόσωπα υποκριτών και δίνονται πληροφορίες που είναι απαραίτητες για την κατανόηση της πλοκής, δηλ. εκτίθεται το πρόβλημα που πρέπει να λυθεί, καθώς και το σχέδιο επίλυσής του. Το σχέδιο αποτελεί τον άξονα για την οργάνωση της πλοκής. Η έκταση του Προλόγου μπορεί να φτάσει και τους 300 στίχους. Προς το τέλος του Προλόγου προσκαλείται συνήθως ο Χορός.

2. Πάροδος:

Είναι η πολυμελής και εντυπωσιακή είσοδος του Χορού, η οποία γίνεται με πάρα πολλούς τρόπους:

- με φιλικές διαθέσεις προς τον κωμικό ήρωα (Ιππείς, Ειρήνη),

- με εχθρικές διαθέσεις προς τον κωμικό ήρωα (Αχαρνείς),

- χωρίς να ακούγεται (Όρνιθες),

- με πρόσκληση (Νεφέλες, Πλούτος) ή

- χωρίς να γνωρίζει τίποτε για ό,τι έχει ειπωθεί στον Πρόλογο (Σφήκες, Θεσμοφοριάζουσες, Βάτραχοι).

Μετά την Πάροδο, συνήθως μεταξύ Παρόδου-Αγώνα παρεμβάλλονται σύντομες σκηνές με ηπιότερο περιεχόμενο από τον Αγώνα, που καλούνται πορεία προς τον Αγώνα.

 

3. Επιρρηματικός Αγώνας:

Σε αυτό το μέρος ο κωμικός ήρωας αντιπαρατίθεται σε μια έντονη λογομαχία είτε με κάποιον άλλον υποκριτή είτε με τον Χορό  (Αχαρνείς, Λυσιστράτη) προκειμένου να πείσει τον αντίπαλό του ως προς την ορθότητα του σχεδίου του. Ονομάζεται επιρρηματικός επειδή τα απαγγελλόμενα μέρη ακολουθούν μετά τα αδόμενα.

Εδώ ο ρόλος του Χορού συνίσταται στην ενθάρρυνση των αντιπάλων να βάλουν τα δυνατά τους (ωδή και αντωδή), στο άνοιγμα της αντιδικίας (κατακελευσμός) και στην εκφώνηση της ετυμηγορίας (σφραγίδα).

Σε όλα τα έργα, όταν αρχίζει ο Αγώνας, ο Χορός είναι με το μέρος του ενός αντιπάλου και εναντίον του άλλου. Όπου είναι διαιρεμένος, δηλ. ένα ημιχόριο σε κάθε παράταξη, παραμένει διαιρεμένος ως το τέλος του Αγώνα (Λυσιστράτη).

Σημείωση: Όταν ο Χορός χωρίζεται σε ημιχόρια, ο παραστάτης γίνεται κορυφαίος στο ένα ημιχόριο. [Ο παραστάτης είναι ο δεύτερος σημαντικός χορευτής μετά τον κορυφαίο].

Ο Αγώνας αποτελείται από εννέα (9) μέρη, άλλα αδόμενα και άλλα απαγγελλόμενα, τα οποία βρίσκονται σε συμμετρία-αντιστοιχία ανά ζεύγη:

1. Ωδή: Άσμα όλου του Χορού. Ο Χορός εκφράζει τις σκέψεις του σχετικά με την σπουδαιότητα της επικείμενης λεκτικής σύγκρουσης ή παίρνει το μέρος ενός από τους δύο αντιπάλους.

2. Κατακελευσμός (προτροπή): Ο κορυφαίος του Χορού προτρέπει τον πρώτο ομιλητή να μιλήσει.

3. Επίρρημα: Ο πρώτος ομιλητής εκθέτει τις απόψεις του και τα επιχειρήματά του.

4. Πνίγος (αυτό που σε πνίγει): Ο πρώτος ομιλητής καταλήγει σε καταιγισμό επιχειρημάτων χωρίς να παίρνει ανάσα, με αυξανόμενη ταχύτητα και παράλληλο δυνάμωμα της φωνής.

……………………………………………………………………………..........................

5. Αντωδή: Ο Χορός συνοψίζει ή εκφράζει τον θαυμασμό του για τα επιχειρήματα που προβάλλονται, ή εμψυχώνει τον δεύτερο ομιλητή που θα μιλήσει.

6. Αντικατακελευσμός: Ο κορυφαίος του Χορού προτρέπει τον δεύτερο ομιλητή να μιλήσει.

7. Αντεπίρρημα: Ο δεύτερος ομιλητής εκθέτει τις απόψεις του και τα επιχειρήματά του.

8. Αντίπνιγος: Ο δεύτερος ομιλητής καταλήγει σε καταιγισμό επιχειρημάτων χωρίς να παίρνει ανάσα, με αυξανόμενη ταχύτητα και παράλληλο δυνάμωμα της φωνής.

……………………………………………………………………………..........................

9. Σφραγίδα (όχι πάντα): Ο κορυφαίος του Χορού επαινεί το πρόσωπο που επικράτησε στον Αγώνα με τα επιχειρήματά του.

 

4. Η παράβαση (< παρά + βαίνω = παρελαύνω, προχωρώ πλησίον κάποιου):

Στον Χορό ανήκει το πιο χαρακτηριστικό δομικό στοιχείο της αρχαίας αττικής κωμωδίας. Οι υποκριτές αποσύρονται και ο Χορός αποθέτει ένα μέρος από τη σκευή του, πλησιάζει το κοινό, απευθύνεται άμεσα σε αυτό και όσα λέει δεν έχουν -κατά κανόνα- σχέση με την υπόθεση του έργου. Στην παράβαση λοιπόν διακόπτεται η εξέλιξη της πλοκής, αλλά συνδέεται θεματολογικά και λεκτικά με την πλοκή του έργου.

Ο Χορός απευθύνεται στους θεατές εξ ονόματος του ποιητή και, όπως αναφέραμε, ασχολείται με θέματα άσχετα με την υπόθεση του έργου: επαινούσε τον ποιητή, μιλούσε για την πρωτοτυπία της υπόθεσης, κολάκευε το ακροατήριο, ζητούσε να του δώσουν το βραβείο κ.ά. Γι’ αυτό και η παράβαση δεν έχει δραματικό χαρακτήρα και εξαιτίας αυτού πολλοί μελετητές υποστήριξαν ότι η παράβαση ήταν ο πυρήνας δημιουργίας της κωμωδίας.

Η παράβαση απαντά μόνο στην ακμή της αρχαίας κωμωδίας και αποτελεί συμπλήρωμα της πολιτικής κωμωδίας, με τη μορφή της πολιτικής και κοινωνικής κριτικής, του ψόγου των αντιπάλων και του επαίνου του ποιητή και των κριτών.

Η Παράβαση συνδυάζει την ιαμβική ιδέα (= επιθετικό προσωπικό σκώμμα, τον ψόγο) με τα κωμικά στοιχεία (το γελοῖον) και την διδαχή και νουθεσία (σπουδαῖον).

Ο πρωταγωνιστής της παράβασης είναι ο κορυφαίος του Χορού ή οι κορυφαίοι κάθε ημιχορίου.

Μορφή της παράβασης:

- Η πλήρης (τελεία) παράβαση αποτελείται από επτά (7) μέρη, άλλα απαγγελλόμενα και άλλα αδόμενα και διακρίνεται σε δύο (2) τμήματα.

- Στην ατελή παράβαση συνήθως υπάρχει μόνο το β΄ τμήμα.

 

Α΄ τμήμα (από τον κορυφαίο του Χορού):

1. Κομμάτιον (μικρό κομμάτι, μικρή φράση): Είναι η εισαγωγή στην παράβαση. Ο κορυφαίος του Χορού απευθύνει έναν σύντομο αποχαιρετισμό στους υποκριτές και καλεί τον Χορό να κάνει την «παράβασή» του προς τους θεατές.

2. Ανάπαιστοι (ο όρος προέκυψε από το μέτρο, καταληκτικοί αναπαιστικοί τετράμετροι, που χρησιμοποιείται κατά κύριο λόγο σε αυτό το σημείο): Είναι η κύρια παράβαση. Ο κορυφαίος του Χορού μιλά εκ μέρους του ποιητή για την ποίησή του ή τη σχέση του με το κοινό.

3. Πνίγος ή μακρόν: Ο κορυφαίος του Χορού χωρίς μετρική παύση, χωρίς διακοπή και χωρίς ανάσα τελειώνει με μια ανακεφαλαίωση εκτοξεύοντας ένα φραστικό πυροτέχνημα.

Στο Α΄ τμήμα δεν υπάρχει συζυγία-αντιστοιχία.

 

Β΄ τμήμα (από τον Χορό):

Ο Χορός των εικοσιτεσσάρων μελών διαιρείται σε δύο μισά, που το καθένα τους έχει τον αρχηγό του: τον Κορυφαίο (όλου του Χορού όταν είναι αδιαίρετος και γίνεται τώρα κορυφαίος στο ένα ημιχόριο) και τον Παραστάτη (τον δεύτερο σημαντικό χορευτή που γίνεται κορυφαίος στο άλλο ημιχόριο). Τα δύο αυτά ημιχόρια εκτελούν αντιφωνικά τα ακόλουθα:

4. Ωδή (α΄ ημιχόριο): Ο Χορός άδει με τη μορφή λατρευτικής επίκλησης προς κάποιον θεό (κλητικός ύμνος).

5. Επίρρημα (α΄ κορυφαίος): Ο κορυφαίος μιλά σχετικά με τον εαυτό του, τον ρόλο του στο έργο και δίνει εξηγήσεις για το προσωπείο του.

6. Αντωδή (β΄ ημιχόριο).

7. Αντεπίρρημα (β΄ κορυφαίος, ο παραστάτης του ενιαίου Χορού).

Στο Β΄ τμήμα υπάρχει συζυγία σε ίδια μέτρα και έκταση.

 

Σε ορισμένα έργα απαντά μια δεύτερη παράβαση (η λεγόμενη δευτερεύουσα παράβαση) που αποτελείται από ωδή, επίρρημα και πνίγος και τα μετρικώς αντίστοιχα τμήματα, αντωδή, αντεπίρρημα και αντίπνιγος.

 

- Πλήρης παράβαση υπάρχει στους Αχαρνείς, στους Ιππείς, στις Νεφέλες, στους Σφήκες και στους Όρνιθες.

- Ατελής παράβαση υπάρχει στην Ειρήνη, στις Θεσμοφοριάζουσες και στους Βατράχους.

- Η παράβαση δεν υπάρχει στις Εκκλησιάζουσες και στον Πλούτο.

Όταν η παράβαση τελειώσει, οι υποκριτές επιστρέφουν χωρίς κανέναν πρόλογο και η πορεία του έργου συνεχίζεται σαν να μην είχε διακοπεί ποτέ.

 

5. Επεισόδια ή ιαμβικές σκηνές:

Τα επεισόδια ορίζονται ως οι σκηνές που έχουν παρεμβληθεί σε μια κωμωδία, άσχετα με την υπόθεση του έργου, μόνο και μόνο για να προκαλέσουν το γέλιο.

Σε αυτά εκτίθενται τα αποτελέσματα από την καινούργια κατάσταση που διαμορφώθηκε χάρη στον κωμικό ήρωα. Συνήθως εμφανίζονται διάφορα πρόσωπα, που διεκδικούν μερίδιο από την επιτυχία του πρωταγωνιστή. Επειδή, όμως, αυτός αποπέμπει τους παρείσακτους κατά κανόνα με απότομο τρόπο, κάνουμε λόγο και για «σκηνές επίπληξης».

Σταθερά επεισόδια: Συμπόσιο, Γάμος.

Ονομάζονται και ιαμβικές σκηνές ως ασύνδετα επεισόδια όπου ο κωμικός ήρωας εξευτελίζει όσους αντιτάχθηκαν ή επιβραβεύει όσους αξίζει να χαρούν τα αγαθά του νέου κόσμου.

 

6. Έξοδος:

Ο Χορός συνοδεύει τους υποκριτές με τραγούδι και χορό σε γάμο ή γλέντι και στο τέλος όλοι αποχωρούν εν πομπή.